verveling
Ik was trots toen ik eindelijk naar de Grote School mocht. De eerste jaren waren goed te doen, al sloeg de verveling snel toe en moest ik nablijven als ik niet bij de les was. Juf Braaksma kon niet weten dat ik het eerste leesboek tijdens de les al uitgelezen had, terwijl ze met de klas pas halverwege was.
Juf Parent was soms best een bitch, maar dat moest ze ook wel zijn om respect af te dwingen in een klas van veertig leerlingen. De gedichten van Annie M.G. Schmidt die ze voorlas, maakten alles goed. Zoals deze:

Ik ben lekker stout

Ik wil niet meer, ik wil niet meer!
Ik wil geen handjes geven!
Ik wil niet zeggen elke keer:
Jawel mevrouw, jawel meneer...
nee, nooit meer in m'n leven!
Ik hou m'n handen op m'n rug
en ik zeg lekker niks terug!

Ik wil geen vieze havermout,
ik wil geen tandjes poetsen!
Ik wil lekker knoeien met het zout,
ik wil niet aardig zijn, maar stout
en van de leuning roetsen
en schipbreuk spelen in de teil
en ik wil spugen op het zeil!

En heel hard stampen in een plas
en dan m'n tong uitsteken
en morsen op m'n nieuwe jas
en ik wil overmorgen pas
weer met twee woorden spreken!
En ik wil alles wat niet mag,
de hele dag, de hele dag!

En ik wil op de kanapee
met hele vuile schoenen
en ik wil aldoor gillen: nee!
En ik wil met de melkboer mee
en dan het paardje zoenen.
En dat is alles wat ik wil
en als ze kwaad zijn, zeg ik: Bil!

Bij deze juf leerde ik tenminste nog wat. Ik haalde hoge cijfers, behalve voor schrijven: mijn hanepoten leverden slechts vieren en vijven op. Juf Parent was heilig vergeleken bij wat nog komen zou...

Dikke Wille
Vanaf het eind van het derde jaar kregen we Henk Wille voor de klas: een echte kerel die niet gebukt ging onder enige intellectuele bagage en verzot was op voetballen en eten. Op deze school kwam hij daar goed mee weg.
Willes eetlust was niet te stillen. Elke dag liet hij tijdens de les iemand uit het raam klimmen om worst voor hem te halen. De slager om de hoek moet een gouden tijd hebben gehad. Ook Willes manier van lesgeven was opzienbarend: wekenlang liet hij ons alleen maar cijferen, waardoor ik voor het eerst echt de pest aan school kreeg.
Taal leerden we onszelf door tijdens de les elkaars stripboeken te lezen. Dikke Wille vond het prima, zolang zijn maag maar gevuld was. 'Erst kommt das Fressen, dann die Moral' moet zijn motto zijn geweest. Kreeg hij weer trek, dan verscheen er een valse blik in zijn ogen. Bijten deed hij niet, maar gooien des te meer. Meestal met krijt of met een balletje, maar als je pech had kreeg je een sleutelbos tegen je hersenpan. Zo leerde ik razendsnel duiken en opzij springen (een strategie die ik tijdens sportlessen op de middelbare school toe ben blijven passen om aansuizende ballen te ontwijken, tot wanhoop van de gymleraar).
Ook heel apart was Willes manier om beweeglijke leerlingen, die hun stoel zelden met vier poten op de grond lieten staan, aan te pakken. Wie zag dat iemand op een stoel zat te wippen, mocht daar van hem een eind aan maken door die stoel met een ruk naar achteren te trekken. Zo viel ik dankzij een alerte achterbuurman regelmatig met mijn stoel op de grond en begon het klaslokaal steeds meer op een slagveld te lijken.

Een van mijn favoriete plekken was het hoge duin dat werd afgegraven om plaats te maken voor de voetbalvelden van Stormvogels. Hier kon je vele meters naar beneden springen en een zachte landing in het zand maken. Zolang je niet te dicht bij de dragline kwam, leek het hier niet gevaarlijk, totdat een blindganger uit de Tweede Wereldoorlog uit het zand werd opgevist: half IJmuiden werd geëvacueerd totdat de bom onschadelijk was gemaakt.
We kropen hier onder het prikkeldraad door naar de verboden duinen waar Zeewijk gebouwd werd. Al gauw werden we betrapt door een boswachter. Hij had een boek met alle namen en adressen in IJmuiden bij zich en heeft, nadat we keurig onze namen hadden genoemd, een brief naar onze ouders laten sturen. Er mocht niet gespeeld worden in deze mooie kwetsbare duinen, die echter gedoemd waren plaats te maken voor lelijke torenflats, wegen en sportvelden.
Het afgraven van duinen en het bouwen van steden ging ik zelf nabootsen in duinzand. Later ging ik hiervoor naar het strand, waar bij laag water ook stromend water voorhanden was voor mijn eigen versies van de Deltawerken. Op de stillere stukken strand had ik gelukkig geen last had van straatschoffies en leeftijdgenoten die niets van mijn creaties begrepen en het maar kinderachtig vonden dat ik nog met zand speelde.
Geleidelijk werd mijn wereld groter dan de directe omgeving van IJmuiden. Op de fiets reed ik als elfjarige al stiekem naar Haarlem. Amsterdam bleef voorlopig nog buiten bereik, al drong er wel iets door van de nieuwe tijdgeest in sommige rijmpjes die op het schoolplein werden opgedreund:

Lange haren, witte jekken,
laat de smerissen maar verrekken.
Oef oef oef, tam tam tam,
Wij zijn lid van de Provo stam!

Ik had natuurlijk geen idee wat met 'Provo stam' werd bedoeld, maar voelde wel aan dat dit minder vunzig was dan een ander populair aftelrijmpje:

Achter in een trammetje
Daar stond een dikke griet.
Een van de jongens
Die beet haar in d'r tiet.
Foei stoute jongen!
Daar mag je niet aan kommen.

driftbuien
Uiteindelijk verloste meneer Hessels ons van Dikke Wille. Er restte nog een paar jaar om ons in te laten halen wat bij Wille was blijven liggen. Nogal wat klasgenootjes konden alleen stripverhalen lezen en strafregels schrijven. Vaak moesten ze ook de tafels van drie tot en met negen nog leren.
Zelf had ik nogal wat averij tussen de oren opgelopen. Ik werd onrustig, neerslachtig en kreeg last van driftbuien en nerveuze tics, die voor mijn medescholieren niet onopgemerkt bleven. De kinderpsycholoog kon gissen naar de oorzaken en verwees me door naar een specialist. Een EEG (hersenscan), pillenkuur en vele bezoeken aan de neuroloog volgden tot rond mijn veertiende. De diagnose die destijds werd gesteld, is inmiddels achterhaald. Maar ook vandaag de dag zouden de symptomen vast en zeker een modieuze naam hebben gekregen.
Hessels maakte er met zijn kids het beste van, maar kon met mij niet veel meer beginnen. Op school bleef ik me stierlijk vervelen. Huiswerk maakte ik niet, strafwerk en nablijven was routine geworden. Op een dag schreef Hessels een boze brief die ik door mijn ouders moest laten tekenen. Daar had ik helemaal geen zin in; mijn ouders begonnen steeds meer een verlengstuk van de school te worden. Wekenlang verzon ik uitvluchten waarom ik de brief nog niet had laten tekenen, totdat mijn moeder hem uit de zak van mijn jas viste toen ze deze in de was wilde doen.
Mijn onvrede met van alles en nog wat resulteerde soms in uitdagend quasistoer gedrag. Zoals op een middag, toen ik bij het verlaten van de school een onbekende moeder met een norse blik over het schoolplein zag lopen. Vermoedelijk had ze een afspraak met schoolhoofd Lambeck, waar ze zich helemaal niet op verheugde. Voor ik er over na had kunnen denken, riep ik luid "Vuil wijf!" en ging er vervolgens snel vandoor. De volgende dag moest ik bij Lambeck komen. Nog nooit had ik hem zo kwaad gezien. Ik verwachtte een donderpreek en heel veel strafwerk. De verbale afranseling liet ik als een zware onweersbui over mij heen stromen. Daarna gaf Lambeck mij echter geen bergen strafwerk maar vroeg hij naar het beroep van mijn vader. Hij wist drommels goed dat mijn vader leraar was en vond blijkbaar dat ik moest beseffen dat een leraarszoontje zich anders hoorde te gedragen dan een doorsnee IJmuidens straatgozertje. Ik antwoordde braaf 'ja meneer' en 'nee meneer' om de boel niet verder te laten escaleren. Eigenlijk had ik moeten zeggen: "Sorry meneer Lambeck, maar toen ik gisteren die moeder op het schoolplein passeerde, kreeg ik opeens een opwelling van het syndroom van Gilles de la Tourette. En als u vindt dat leraren een voorbeeldfunctie horen te hebben, waarom heeft u dan in hemelsnaam Henk Wille aangenomen en jarenlang zijn gang laten gaan?" Gelukkig voor Lambeck was ik niet zo assertief en had ik nog geen weet van interessante termen waarmee puberaal gedrag witgewassen kan worden; met zijn paars aangelopen hoofd en fragiele gezondheid had hij wel een acute hartstilstand kunnen krijgen...
In het laatste jaar trok ik nog op met Hendrik (die mij een paar jaar eerder in het Gijzenveltplantsoen nog flink in elkaar had geslagen; blijkbaar was ik me goed bewust van het principe 'if you can't beat them, join them'). Na het afscheidsfeest zag ik helemaal niemand meer. De Cito-toets had mijn klasgenoten op andere scholen doen belanden. Alleen Ineke ging net als ik naar het gymnasium. Daar zou ik mijn draai wel vinden, dacht men.

rijtjes en feitjes
Ook bij andere leraren was het spitsroeden lopen. Ik wilde best wel wat leren maar was ook een verwoede dagdromer: mijn gedachten waren zelden bij de les als het met een docent niet klikte. Wolkenluchten of wandplaten waren veel interessanter dan Latijnse stamtijden. Soms had ik ook al mijn aandacht nodig om de met speeksel doordrenkte propjes, die enkele klasgenoten mijn kant op schoten, te ontwijken.
Op de lagere school had ik nooit wat aan huiswerk gedaan, maar nu was er niet meer aan te ontkomen. Echt moeilijk was het allemaal niet. Superslim hoefde je op een gymnasium ook niet te zijn, je had meer aan een fotografisch geheugen. Na schooltijd kon ik me echter maar weinig herinneren van wat tijdens de lessen besproken was. Ook kostte het me veel moeite om aan het eind van de middag mijn puberende hoofd nog een paar uur aan het werk te zetten. Ik had weinig zitvlees en haatte het eindeloos instampen van rijtjes en feitjes.
Vragen over de les stelde ik nooit. De leraren zouden me toch maar een sukkel vinden of erachterkomen dat ik helemaal niet had opgelet. Als ik zelf een vraag moest beantwoorden, had ik vaak geen flauw idee waar het over ging en probeerde ik me er op een clowneske manier uit te redden.
Later is me wel duidelijk geworden dat de manier waarop les werd gegeven, helemaal niet bij mij paste. Ik scoor namelijk hoog op eigenschappen die worden toegeschreven aan 'beelddenkers', terwijl traditionele lesmethodes gebaseerd zijn op 'woorddenken' (zie www.unique-talentbegeleiding.com/beelddenken.html).
De prestatiedruk leidde tot faalangst en ondermijnde mijn motivatie om naar school te gaan. 's Nachts droomde ik vaak dat ik achter in een bus zat die in tweeën brak: het voorste deel reed altijd gewoon door terwijl het achterste verongelukte. Na zo'n onrustige nacht brak meestal een stressvolle ochtend aan: keihard fietsen om net wel of net niet voor de tweede bel op school te zijn. En in het laatste geval ongezien voorbij het kantoortje van Ma van den Berg proberen te komen en stilletjes het leslokaal binnensluipen. Laat komen had overigens als voordeel dat het vieze rookgordijn in het halletje waar door scholieren gepaft mocht worden, dan al enigszins was opgetrokken.

verwachtingen
Thuis knapte ik af op de hooggespannen verwachtingen van mijn ouders. Voor hen was onderwijs iets heiligs: het enige dat leek te tellen, waren de schoolprestaties van hun kinderen. Ze wilden me klaarstomen voor een wereld waarin zij zelf de weg niet goed kenden en konden niet bevatten dat ik andere keuzes zou gaan maken dan zij voor ogen hadden. De taakopvatting van mijn ouders zou ongetwijfeld veel waardering hebben gehad van iemand als André Rouvoet (minister voor Jeugd en Gezin in het laatste kabinet Balkenende), maar in mijn ogen was hun manier van leven steeds meer een stressvolle en tobberige onderwerping aan de heilige drie-eenheid van carrière, huis en gezin. Voor mij geen aantrekkelijk voorbeeld om later te volgen. Zelf zou ik er sowieso niet gelukkig van worden; door de vele publiciteit rond het rapport 'Grenzen aan de groei' van de Club van Rome ging ik ook beseffen dat de wereld echt niet zat te wachten op eventuele nakomelingen van mij, zeker niet als dat er net zo veel zouden zijn als mijn ouders op de wereld hadden gezet.
Ik zette steeds meer vraagtekens bij alles wat van mij verwacht werd, maar had nog geen overtuigend alternatief voorhanden. Mijn ouders konden stellig beweren dat ik helemaal vrij was om mijn eigen keuzes te maken (ze peperden me alvast in dat ik later niet moest gaan verkondigen dat ik van hen zo nodig had moeten studeren...), maar die keuzes moesten uiteindelijk wel hun goedkeuring krijgen. Het werd niet op prijs gesteld dat ik verder probeerde te kijken dan hun eigen blikveld toeliet. Ze kenden maar één recept voor een zinvolle manier van leven, waarvan ze de ingrediënten al keurig hadden uitgestald om te voorkomen dat ik, in hun eigen woorden, 'door scha en schande' wijs zou moeten worden. De overdosis aan dwangmatige goede bedoelingen had ik graag ingeruild voor een beetje meer ontspannen begrip. Dat laatste zou ik uiteindelijk nog het meest vinden bij een paar leraren.
Na het derde jaar kreeg ik een herexamen Grieks, wat betekende dat ik de hele zomervakantie moest gaan werken aan mijn meest gehate vak, waarvan niemand mij kon uitleggen wat de zin ervan was - terwijl de zomervakantie in 'normale' jaren de enige periode zonder stress was (afgezien van kleinere ruzies, die weinig met schoolprestaties hadden te maken, en de permanente strijd om positieve aandacht van mijn ouders, waar mijn broer en zussen succesvoller in waren dan ik). Ik had toen beter naar een andere school kunnen gaan, maar mijn ouders gingen er stilzwijgend van uit dat ik mijn best zou doen om toch in het volgende jaar van het gymnasium te komen. Dat deed ik onder druk van een misplaatst schuldgevoel (mijn ouders vonden immers dat ik dankbaar moest zijn dat ik naar deze school mocht gaan; net als de moeder van oud-Felisenumleerling Siem Slings (zie hier) voelde mijn moeder zich stiekem een beetje verheven boven moeders waarvan de kinderen naar 'lagere' schooltypes gingen).
Na dit herexamen op het nippertje gehaald te hebben was ik vastbesloten om niet nòg eens een zomer zo te laten verpesten. Dus voerde ik in de vierde klas na de paasvakantie zo weinig uit, dat ik zeker zou blijven zitten en tenminste weer een echte vakantie zonder schooltaken zou hebben. Vervolgens zou ik nog enkele jaren mijn tijd op deze school uitzitten zonder echt te geloven dat ik er ooit nog met een diploma van af zou komen. Vier jaar lang had ik in de oneven jaren een herexamen (Grieks of Latijn) en bleef ik in de even jaren zitten. De laatste twee jaar ging het weer goed, maar mijn afkeer van het gymnasium was toen al niet meer te keren.
Elke keer wanneer ik mijn rapport had laten zien, tierde mijn moeder dat ik mijn toekomst verknalde en bedolf ze mij met haar jeugdtrauma's en gemiste kansen. Overigens maakte ze op geen enkele manier aannemelijk dat ze het verder geschopt zou hebben als ze meer kansen had gekregen. Voor haar huwelijk was ze verpleegster geweest (in Friesland, waar rond 1950 meisjes met alleen huishoudschool nog toegelaten werden in een ziekenhuisopleiding). Later, toen ze de vijftig al gepasseerd was, is ze nog begonnen aan cursussen Duits en Engels, waar ze al heel snel de brui aan gaf omdat ze er compleet gestresst van raakte. Als ze zo intelligent en ambitieus was geweest als ze zelf beweerde te zijn, had ze op z'n minst naar de moedermavo kunnen gaan. Het was echter absoluut taboe om hardop tegen mijn moeder te zeggen dat ze verwachtingen koesterde van haar kinderen waar ze zelf nooit aan zou hebben kunnen voldoen, maar dat ze wel hoopte een zeker aanzien te verwerven door onze prestaties. Ze had zich nooit ontworsteld aan de simpele, vaak stichtelijke moraal van meisjesboeken en damesbladen uit de vroege jaren vijftig (bij het zien van een klassenfoto kon ze het een keer zelfs niet laten om een paar ideale schoondochters voor mij aan te wijzen) en stond stijf van de tegeltjesspreuken waarmee ze haar kinderen tot succesnummers dacht te kunnen drillen. Ik moest 'woekeren met mijn talenten' of anders maar een baantje gaan zoeken.
Hoewel mijn moeder van huis uit niet gebukt ging onder een streng geloof, vertoonde ze alle trekken van een bloedserieuze cultuurcalvinist. Het leven was voor haar geen feest. Een groot denker was ze niet, wel had ze over allerlei nieuwe verschijnselen die ze niet begreep, een ongezouten mening: ongehuwd samenwonen was 'hokken', vrouwen die demonstreerden voor het recht op abortus waren 'hoertjes', mannen met lange haren waren vies en onverzorgd, homo's en kinderloze echtparen waren sneu (net als ouders van kinderen die naar de LTS of huishoudschool gingen), mannen zonder fatsoenlijke baan of carrière waren 'kneusjes'. Als er op de TV gezoend werd, reageerde ze alsof er iets obsceens werd vertoond (tijdens de mooie naaktscènes van Pleuni Touw in de serie 'De Stille Kracht' was ze geschokt en siste ze vol afschuw dat dit 'een slechte vrouw' was). Naar veel programma's mocht bij ons sowieso niet worden gekeken; Barend Servet, Fred Haché en Sjef van Oekel heb ik helaas moeten missen. Ook over vrouwencafés of baaldagen kon mijn moeder tijdens het afwassen flink te keer gaan. Alles wat hip, ludiek of onconventioneel was, vond ze maar raar.
Het was vast niet de bedoeling van mijn moeder geweest om mij te stimuleren over al deze thema's eigen opvattingen te ontwikkelen die anders waren dan de hare, maar dit was wel het effect van het ongevraagd ventileren van haar mening over alles wat niet in haar vertrouwde wereldje paste. Wanneer ik openlijk commentaar gaf dat haar niet beviel, kreeg ik mijn kritiek als een boemerang retour. Ik moest niet denken dat ik iets had in te brengen zolang ik niet met goede rapportcijfers thuiskwam!
Meer dan eens voegde ze er aan toe - als verzachtende omstandigheid of om zichzelf vrij te pleiten? - dat ik de slechte eigenschappen van mijn beide opa's had meegekregen (in mijn herinnering twee bejaarde mopperkonten: de een was een dominante man die een leven als kleine zelfstandige visser op Wieringen geleid had en als negentiger nog lange monologen af kon steken over gruwelijke verkeersongelukken op de Afsluitdijk en ander wereldleed, de ander was een Westfriese arbeider met twaalf ambachten en dertien ongelukken, die een eenzame verbale strijd voerde tegen het kapitalisme).
Mijn moeder leek niet in staat om te beseffen dat haar gedrag nogal genant was en dat ik in veel opzichten best een makkelijke puber was. Ik rookte niet, dronk niet, maakte de straat niet onveilig en hield me niet bezig met sex, drugs en rock-'n-roll. Mijn ouders hadden pech dat ik een eigen wil had en niet het brave modelkind wilde zijn dat zij graag op de wereld hadden willen zetten; ik had pech dat ik niet in een warm nest van creatieve levensgenieters op kon groeien.

kakburen
Met de buitenwereld had mijn moeder niet veel contact meer. Vriendinnen had ze niet en het contact met haar familie was steeds slechter geworden, vooral na het overlijden van haar moeder. In de volkse Saturnusstraat sprak ze al steeds minder met de buren, maar in de chiquere De Savornin Lohmanlaan, waar we gingen wonen toen ik zestien was, voelden onze naaste buren zich dermate boven ons verheven, dat ook mijn vader er geen normaal gesprek mee kon voeren.
De beide buurvrouwen waren domineesdochters, die natuurlijk direct doorhadden dat mijn moeder niet van hun stand was (wel had mijn moeder heel toevallig 25 jaar eerder de vaders van deze dames gekend). Buurman Koppe, die werkte in de maritieme dienstverlening, was een ferm voorstander van de Amsterdamse plannen om een grote voorhaven buiten de IJmuidense pieren aan te leggen, met aanvoerwegen door de duinen die nu gelukkig een Nationaal Park vormen. Tegelijkertijd organiseerde zijn vrouw collectes voor het Wereld Natuur Fonds (misschien wel omdat Bernhard van Lippe-Biesterfeld voorzitter van dat fonds was; deze buren waren zo oranjegezind, dat ze ook na het bekend worden van de Lockheed-affaire de vlag bleven hijsen op Bernhards verjaardag. En in verkiezingstijd kleurden hun ramen oranjeblauw van de VVD-affiches, ook aan de kant die vanaf de straat niet te zien was, maar wel pal tegenover onze voordeur lag.)
De andere buurman, Pim van Tongeren, was een nukkige professor in de geochemie aan de Universiteit van Amsterdam. Een van zijn ex-studenten was een jonge collega van mijn vader, die hem omschreef als een schertsfiguur, die de laatste jaren voor zijn emeritaat doorbracht in een glazen hokje, waar hij af en toe een Latijnse kreet slaakte. Buurman Pim pretendeerde een wijnkenner zijn. Mijn ouders hadden daarvan echter geen benul, toen ze hem bij een eerste kennismaking wijn inschonken uit een fles die sinds de jaarwisseling al weken of maanden halfleeg in de kelder had gestaan. Het drinken van wijn was iets waar ze niet mee waren opgegroeid en wat mijn moeder ook veel te duur vond.
In hun IJmuidense rijtjeswoning hadden mijn ouders nooit echt ruzie met de buren gehad, maar in hun Velsense villa ontstond een koude oorlog met twee fronten. De Van Tongerens klaagden over keukenluchtjes en de hoogte van een heg (die ze zonder overleg fors snoeiden), de Koppes eigenden zich een gezamenlijk pad tussen twee garages toe. Tijdens zo'n conflict riep buurvrouw Van Tongeren tegen haar man dat hij niet moest praten met 'het mindere volk' (haar ervaringen in een jappenkamp hadden haar gevoel voor rangen en standen duidelijk niet aangetast). Bij gebrek aan een Rijdende Rechter riepen mijn ouders de hulp in van een wijkagent, die de kloof tussen hun sociale onhandigheid en de kakkineuze arrogantie van de buren onmogelijk kon overbruggen. Uiteindelijk moesten landmeters van het kadaster uitsluitsel geven over de exacte ligging van de erfscheiding, op kosten van mijn ouders.
Het werd hier wel heel duidelijk dat de wooncarrière van mijn ouders hun maatschappelijke status had ingehaald. In Anna Paulowna, een gemeenschap van landarbeiders en bloembollentelers, moet mijn vader als onderwijzer tot de intellectuelen van het dorp hebben gehoord; ook in IJmuiden hadden mijn ouders nog wel enig aanzien. Maar juist nu ze in een 'goede' buurt woonden en hun kinderen naar de 'juiste' school lieten gaan, bleken ze daar niet meer mee te tellen. In Velsen-Zuid waren teveel ongeschreven regels waar ze geen benul van hadden.

rode deur
Vaak moest ik me melden achter de rode deur van de rectorskamer. Soms wist ik niet eens waarom, maar wat maakte het ook uit: leraren kon ik met mijn ongemakkelijke mix van schroom en boosheid toch niet behagen en bij gebrek aan beter leek de geuzenrol van zondebok zo gek nog niet. Af en toe een relletje was ook broodnodig voor onze sociale vorming: nogal wat docenten lieten zich dan rap ontmaskeren als naar spruitjes geurende keizers zonder kleren.
Rijk Kofman was overigens een sympathieke en integere rector. Als een eerbiedwaardige Albus Perkamentus (Dumbledore) paste hij de laatste jaren voor zijn pensionering op de school, nadat zijn voorganger Nederlof ziek geworden was. Hij had deze job niet geambieerd en leed niet aan de kapsones waar eerzuchtige leidinggevenden vaak last van hebben. Ook had hij zelf vroeger op de HBS gezeten, waardoor hij beter dan anderen besefte dat het gymnasium niet zaligmakend was.
Verder wist hij met onzekere en beweeglijke jongetjes om te gaan. Ambtshalve sprak hij me ouderwets vermanend toe en soms dreigde hij me van school te sturen, maar hij liet me wel in mijn waarde. Achter de jampotglazen van zijn bril school een vriendelijke blik; ik kreeg nooit het gevoel dat hij een hekel aan me had. Zijn kalme terechtwijzingen werkten beter dan de harde maatregelen van anderen, die bij mij slechts verontwaardiging en verzet opriepen.
Voordat hij rector werd, was Kofman een inspirerende natuurkundeleraar. Nadat hij had uitgelegd hoe een pomp werkt, ging ik er thuis zelf een bouwen van stukjes buis, ijzerdraad en kurk. Ik was toen amper veertien, maar mijn vader kon het weer niet laten om mijn creativiteit met kurk te beschouwen als het embryonale stadium van een wetenschappelijke carrière en overviel me met een brochure over opleidingen aan de TU Delft.
Zelf dacht ik op dat moment meer aan een leven als vuurtorenwachter op Terschelling, maar mijn vader zag liever dat ik zijn eigen, ook al niet erg realistische dromen waarmaakte. Onbezorgd knutselen en pretentieloos fantaseren werd niet langer gewaardeerd. En bij de warhoofden Van Heijst en Jansen, die als onervaren twintigers de lessen van Kofman gingen overnemen, was mijn kalverliefde voor het vak natuurkunde voorgoed passé.

einzelgänger
Ik kreeg het gevoel dat niemand iets van mij begreep, werd steeds meer een einzelgänger en dook onder in mijn fantasie. Buiten schooltijd zag ik alleen nog af en toe Peter Tjalsma, die na de brugklas naar een andere school was gegaan.
Op school had ik overigens wel contact met klasgenoten, al was het oppervlakkig. Ik voelde me het meest op mijn gemak tussen goed in hun vel zittende nerds met enige diepgang en humor, maar de enkele keer dat ik iets met anderen deed, was het meestal met klasgenoten die er ook niet echt bijhoorden. Zo herinner ik me nog dat ik tijdens een tussenuur samen met Jan Peter de Haas en Frank Hölscher het Engelmundusbeekje in het park Velserbeek had afgedamd, waarna de pomp die dit zieltogende stroompje van water moest voorzien (na de laatste verbreding van het Noordzeekanaal was het grondwaterpeil flink gezakt, waardoor het beekje vaak droogviel), het met een knal begaf.
Afzondering leek uiteindelijk de beste manier om mezelf te kunnen zijn; in ieder geval beter dan proberen me te conformeren aan de vaak tegenstrijdige normen van ouders, leraren of leeftijdgenoten. Zonder mensen om me heen voelde ik me soms wel wat eenzaam, maar ook een stuk rustiger en was ik tenminste vrij om te doen wat me boeide, zonder het ongemakkelijke gevoel te hebben dat ik allerlei stunts uit moest halen of interesses moest veinzen om ergens bij te horen.
Gelukkig hoefde je in die jaren nog niet mee te doen aan allerlei door de commercie opgelegde leefstijlen. De gsm bestond nog niet, van sms'en of chatten had nog niemand gehoord. Dwingende kledingvoorschriften waren er godzijdank ook niet, want geld om kleren te kopen kreeg ik niet. Tot mijn twintigste moest ik alles dragen wat mijn moeder op de markt of bij Zeeman in Oud IJmuiden gekocht had. 'Als je er raar uitziet, word ìk er op aangekeken', was haar onwrikbare standpunt, waar ik me bij neer had te leggen. Ik was niet blij toen ik een hele winter in een grijze potloodventersjas rond moest lopen, maar gelukkig was ik daar na een jaar alweer uitgegroeid. Ik had nog geluk dat ik niet in kleren van een oudere broer hoefde te lopen, aangezien ik zelf de oudste was.
Wat voor een doorsnee tiener belangrijk hoort te zijn, interesseerde me ook niet zo. Ik meed grote fuiven waar je hoorde te doen alsof je uit je dak ging en kon mezelf uitstekend vermaken met bezigheden waarmee je geen vrienden maakt, maar waarvoor je ze ook niet nodig hebt. Zo werd ik een 'Eenzaam Priemgetal' met de illusies van 'Joe Speedboot'.
Urenlang kon ik wegdromen op het strand. Als het stormde met springtij, ging ik kijken hoe de buitenste duinenrij door de branding werd aangevreten. Soms wist ik nog net op tijd opzij te springen, terwijl ik het zand waar ik op stond al weg voelde zakken. In weekends fietste ik vaak meer dan honderd kilometer op een dag om mijn overtollige energie kwijt te raken en me even vrij te kunnen voelen. Dit liet ik me door niemand afnemen; mijn ouders voelden aan dat ik niks meer van hen zou accepteren als ze mij zouden ontmoedigen om te gaan fietsen. Voor het onderhoud aan mijn fiets en de uiteindelijke vervanging ervan moest ik wel zelf opdraaien. Ik kreeg daarvoor enkele guldens per week - hetzelfde bedrag als mijn broer en zussen, die niet half zoveel fietsten als ik. Alleen hobby's waarvoor je lid van een club moest zijn of lessen moest volgen, werden door mijn ouders vergoed. Dat wilden zij zelfs zo graag, dat ze regelmatig zeurden of ik geen muzieklessen wilde volgen, niet op paardrijles wilde of - o gruwel! - niet op dansles zou moeten gaan. Ik kwam al tijd tekort voor de dingen die mij boeiden en wilde die niet opofferen voor nog meer verkapte vormen van 'school', waar mijn ouders mij heen wilden sturen.
Uiteindelijk heb ik in de vakantie tussen mijn eerste en tweede vijfde jaar vier weken lang als schoonmaker bij de hoogovens gewerkt om mijn versleten schoolfiets te kunnen vervangen door de allergoedkoopste fiets met versnellingen. Die had ik nodig om een paar weken in Engeland te kunnen fietsen. (Overigens is het een wonder dat ik toen niet voortijdig ben ontslagen, want ik was totaal ongeschikt voor het zware werk in de bloedhete warmbandwalserij. De consulent op het arbeidsbureau vond me er al erg tenger uitzien voor dit werk; het speet haar echt dat ze geen ander vakantiewerk aan kon bieden. Van andere manieren om aan zulk werk te komen, had ik geen enkel benul. Ik moest het hier mee doen en haatte dit werk net zo als ik tijdens eerdere zomervakanties herexamens Grieks of Latijn had gehaat, maar het leverde me tenminste wel geld voor een nieuwe fiets op).
Op een landkaart markeerde ik alle wegen waar ik gefietst had en beschouwde dat gebied als mijn imperium. Verder hield ik bij wat voor weer het was geweest en legde dat in grafieken vast. Op mijn kamer tekende ik kaarten van gebieden die niet bestonden, die ik snel onder een stapeltje schoolboeken schoof als ik mijn moeder met een kop thee de trap op hoorde komen. Op mijn zestiende bracht ik zelfs uren door in de bibliotheek van de Topografische Dienst. Wanneer iets mij boeide, had ik geen moeite meer met urenlang stilzitten.
Later ging ik met steeds meer plezier lezen: meestal opiniebladen en reisverhalen, maar toen ik wat ouder werd was ik ook niet vies van romans. En jawel, last but not least fantaseerde ik over wilde avonturen met bloedmooie meiden, die ik in de verre toekomst nog wel mee zou gaan maken als ik geen scholier meer was en niet meer bij mijn ouders zou wonen. De werkelijkheid was te grauw, ik overleefde in mijn verbeelding.

fragmenten van zelf verzonnen landkaarten; de onderste kaart stond op een grote rol papier waarvan ik enkele meters volgetekend heb (1975-76). Veel meer kaarten en een uitleg erbij zijn hier te zien:
https://www.keesswart.nl/fantasiekaarten/fantasiekaarten.htm

Bint
Iets van die verbeelding herkende ik in de geschiedenislessen van Karst Bouman. Eindeloos kon hij uitweiden over de hofhouding van Lodewijk XIV. Dat was heel wat anders dan zijn eigen gezin met zeven kinderen in een niet zo ruim bemeten woning in Amsterdam... Wellicht droomde hij van glamour en maîtresses; of op z'n minst van een romance met een leerling, wat echter alleen was weggelegd voor de latere rector Lex ter Braak.
Bouman vertelde over zijn diensttijd in Indonesië en zijn fietstocht naar Parijs, die eindigde met een overdosis cider achter in een vrachtwagen. Hij las voor uit Max Havelaar over Saïdja en Adinda (waardoor ik ook de rest van dit boek ben gaan lezen) en zong de Marseillaise en de Internationale. Ook speelde hij Bint in een verfilming van Bordewijks gelijknamige roman, uitgezonden door de VPRO.
Tijdens zijn diensttijd in Indonesië werd Bouman ingezet voor de administratie, waarbij hij dagelijks de lijst met gesneuvelde militairen bij moest werken. Zijn bescheiden maar wel verplichte bijdrage aan de 'foute' kant van wat in feite een koloniale oorlog was, zal vast een grote rol hebben gespeeld bij zijn latere politieke stellingname. Voordat hij in Velsen kwam werken, was hij leraar en actief PSP-lid in Goes geweest. Op deze foto is te zien hoe Bouman in 1966 met zijn gezin de kerstnacht doorbrengt op het Binnenhof in Den Haag als sit-in protest tegen de oorlog in Vietnam. Toen in 1975 aan deze oorlog een eind was gekomen, hing hij de voorpagina van De Waarheid op het prikbord in zijn lokaal, met daarop in chocoladeletters 'VIETNAM BEVRIJD'.
Jammer dat Bouman het nodig vond om in het laatste trimester van de vierde klas, net toen ik het aardige van zijn lessen ging beseffen, les in saaie staatsinrichting te geven, waardoor hij niet meer aan de geschiedenis van de twintigste eeuw is toegekomen. Wie zoals ik voor een bètapakket koos, moest geschiedenis in het vijfde jaar laten vallen en had op deze school bitter weinig over de achtergronden van de beide wereldoorlogen opgestoken. Thuis las ik nog wel flinke stukken uit de boeken van Lou de Jong, die mijn vader verzamelde. Later heb ik alsnog een hoop over die wereldoorlogen opgestoken tijdens fietstochten en vrijwilligerswerk in Midden-Europa. Als vijftiger heb ik nog de hele frontlijn van de Eerste Wereldoorlog van de Vlaamse kust tot de Zwitserse grens afgefietst en er een fietsreisgids over geschreven (zie hier, hier en hier voor een beschrijving van het veldwerk).
Alleen de alfa's konden eindexamen in geschiedenis afleggen, met verplicht Latijn én Grieks erbij. Voor mij was dat geen optie. Dan maar 'bèta light', met Duits in plaats van scheikunde als examenvak.

peukenhoopje En dan had je aan het eind van de gang nog de heren Tromp en Valter. Vermoeide mannen ver voorbij hun midlifecrisis, overduidelijk gevangen in een uitzichtloze carrière of een vastgelopen huwelijk. Tromps lessen waren in dichte walmen gehuld. De man was niet meer te redden van zijn rookverslaving. 's  Winters sleepte hij zich zuchtend en kuchend naar de wastafel om zijn peuken te blussen, 's zomers kwam hij niet meer van zijn stoel; dan vlogen de sigarettenstompjes door het open raam naar buiten om bovenop het immer smeulende peukenhoopje op de stoep voor lokaal 2 te belanden. Tromps sarcasme was subliem en zijn commentaren waren erg ad rem. "Ik word al moe als ik je zie", bromde zijn nasale stem tegen mij. "Zie buurman", schreef hij bij de sommen die ik ingeleverd had. "Als je beter op zou letten, zou je achten halen." Een vernietigende blik over de op zijn neuspunt geparkeerde brillenglazen wist elk protest in de kiem te smoren. Ook in zijn strak omlijnde taalgebruik was Tromp niet te verslaan. Uitspraken als "Een gat is niets met iets er omheen" en "Bepalen is ergens paaltjes omheen zetten", zullen me altijd bijblijven. Even leek er een heuse Trompdynastie te ontstaan, toen ook Tromp junior wiskunde kwam geven. Pas na enkele maanden bleek dat de jonge Tromp nooit was afgestudeerd en zich als een Charles Schwietert in zijn baan had gebluft. De nieuwe rector Van Benten zag zich genoodzaakt hem op staande voet te ontslaan. Misschien is dit wel zijn redding geweest en is hij toch nog aan het lot van zijn vader ontsnapt.
		wiskundeleraar Tromp, getekend door Bart Wolters; de Griekse letter thèta is hier gebruikt om Tromps manier van spreken na te bootsen

bevrijding
Allerlei incidenten en trivialiteiten uit die tijd blijken nu beter te beklijven dan alles wat ik met tegenzin heb moeten leren. Van Grieks ken ik alleen nog de letters van het alfabet (en een paar prachtige namen en woorden zoals Διοτρεφης en ευπλοκαμος, in mijn herinnering nog altijd uitgesproken met het hoge stemmetje van Brakke des Bouvrie), van Latijn zal ik misschien nog een paar honderd losse woorden kunnen reproduceren en ze kunnen vertalen of op z'n minst een vaag vermoeden van de betekenis ervan hebben. Als ik de vele uren die ik hieraan heb moeten besteden had kunnen gebruiken om mijn Frans op hetzelfde niveau te tillen als Duits en Engels of een wereldtaal als Spaans onder de knie te krijgen, had ik daar tenminste wat aan gehad; nu heb ik er vooral een afkeer van het dwangmatig instampen van onbruikbare kennis aan overgehouden.
Uiteindelijk beviel het laatste jaar me nog het best. Ik wist nu ver van tevoren wanneer ik moest scoren, zonder vrees voor verrassingsoverhoringen en treiterbeurten. Bij de talen bleken lage rapportcijfers uit het verleden geen enkele belemmering te zijn voor een goed eindexamenresultaat. Ik zal ook wel iets harder hebben gewerkt, want ik wilde dolgraag van deze school af. Ik werd immers al twintig en de eindstreep was eindelijk in zicht. Ik boycotte de lessen van Mulder, gooide die van Snippe nog net op tijd uit mijn examenpakket, overleefde de schoolonderzoeken van Boomgaard, en ervoer de laatste examendag als de ultieme bevrijding.
Overigens wordt ik tot de dag van vandaag bijna elke maand wel een keer geplaagd door een Felisenumdroom. Ik droom dan steevast dat ik weer op die school zit en opnieuw examen moet doen. Soms ben ik in zo'n droom de vijftig ruimschoots gepasseerd, maar zit ik nog steeds in een klas vol pubers. In de mildere varianten van deze droom besef ik opeens dat ik al een diploma heb en vraag ik me af waarom ik nog steeds naar school ga...

reünie
Na de diploma-uitreiking heb ik tientallen jaren geen contact meer gehad met mensen uit de Felisenumtijd. Tot het internettijdperk aanbreekt en mijn website wordt gevonden door ex-klasgenoten die mij uitnodigen voor een reünie. Na lang te hebben getwijfeld besluit ik om erheen te gaan. Ik ben toch wel benieuwd wat er van de mensen met wie ik zo'n groot deel van mijn jeugd heb doorgebracht, is geworden. Ze zullen vast en zeker anders zijn dan vroeger: in ieder geval grijzer, vast ook een beetje wijzer en misschien ook wel leuker dan in mijn herinnering. Wellicht levert zo'n reünie nieuwe inzichten op, of worden bestaande inzichten bevestigd, of allebei.
Voor ik het schoolgebouw in 2006 opnieuw betreed, loop ik er nog even omheen, met de gemengde gevoelens die een ex-gedetineerde moet hebben wanneer die na bijna 30 jaar zijn oude bajesgenoten weer gaat zien. Dan ga ik naar binnen. Halverwege een lange gang word ik herkend door een groepje voormalige klasgenoten die aangenaam verrast lijken. Een uur later sta ik daar nog steeds en ben ik blij dat ik gekomen ben. Verderop lopen ook wel mensen rond die doen of ze mij niet kennen, maar dat geeft niet; aan een handvol interessante gesprekken heb ik genoeg.
In 2010 is er weer een reünie. Ik hoop er naast de mensen van de vorige keer ook anderen aan te treffen. Dat valt tegen. Ditmaal zijn er vrijwel geen bekenden uit de eerste jaren en de laatste twee jaar (vooral in mijn examenjaar had ik best veel sympathieke klasgenoten). Wel lopen er heel wat rond die tussen 1974 en 1976 - mijn beroerdste jaren op deze school - bij mij in de klas hebben gezeten. Sommigen van hen doen duidelijk hun best om mij te vermijden. Iets te luid hoor ik een groepje grijsgeworden tuthola's tegen elkaar kakelen: "Wat doet hij hier? Komt hij soms het gebouw bekijken?" Vervolgens laten ze op nonverbale wijze merken dat zij zich echt wel boven mij verheven voelen. Precies zoals onze buren in de Savornin Lohmanlaan zich destijds tegenover mijn ouders gedroegen! Bij sommige voormalige klasgenoten lijkt kakkineus gedrag in de genen te zitten.
Een paar keer sta ik op het punt om naar huis te gaan, maar steeds duikt er toch weer iemand op die het wel op prijs lijkt te stellen dat ik er ook ben, waardoor het uiteindelijk toch nog laat wordt.

hilarische e-mails
Met een lichte hoofdpijn open ik de volgende dag mijn mailbox. Met daarin een mailtje van een klasgenote uit mijn eerste Felisenumjaren, met wie ik toentertijd nooit een woord heb gewisseld. Als dertienjarige wist ik me niet zo goed raad met meisjes; jongens waren al ingewikkeld genoeg. Op de eerste reünie bleek ze een leuke vrouw te zijn geworden waar goed mee te praten valt. De tweede keer heb ik haar echt gemist. Met haar - ik zal haar hier Anne noemen - heb ik een hilarische mailwisseling waarvan hieronder een bloemlezing volgt. (Alle namen die hier vallen, heb ik verzonnen omdat het niet mijn bedoeling is om deze mensen publiekelijk voor aap te zetten op het internet. Anders dan de beschrijvingen hierboven van pubers, leraren en buren, gaat het nu niet meer om 'verjaarde' voorvalletjes uit de jaren 70, maar om recent gedrag van een paar mensen die niet lijken te beseffen hoezeer ze zichzelf voor schut zetten, terwijl ze inmiddels toch wel uitgepuberd mogen zijn. Voor insiders, die zelf kunnen beoordelen in hoeverre mijn beschrijving klopt met hun eigen ervaringen, zal het weinig moeite kosten de namen hieronder te koppelen aan reëel bestaande personen.)

Meer herinneringen aan het Felisenum (met name de heren Brommer en Nederlof) van oudleerling en classicus Siem Slings: www.xs4all.nl/~quirijn/siem/prive/columns/Het_Gymnasium__Afschaffen_.html

Ook de roman 'Het Gym' van voormalig Felisenumleerling Karin Amatmoekrim is het lezen beslist waard. Het wordt snel duidelijk welke school model heeft gestaan voor 'Het Gym'.

droogkloten
Het Sociaal Geografisch Instituut bevond zich in het Maupoleum, gebouwd met het snelle geld van Maup Caransa en misschien wel het lelijkste gebouw van Amsterdam (klik hier): lange gangen, sfeerloze collegezalen en deprimerende kamertjes waarin het daglicht soms amper door kon dringen.
De meeste docenten waren licht autistische droogkloten die het vooral druk leken te hebben met het veiligstellen van hun eigen carrière. Ik kreeg niet de indruk dat ze met plezier hun werk deden.
Slaapverwekkend was het college 'methoden en technieken' van Paolo de Mas. Na een paar maanden kwamen de meeste studenten er niet meer opdagen.
De grootste zuurpruim was Turksma, van wie we sociologie kregen. Hij was al dik in de vijftig en werd overduidelijk verteerd door heimwee naar de tijd dat een wetenschapper nog heer en meester was over zijn studenten.
Nog zo'n fossiel was professor Chris van Paassen. Niemand begreep wat deze oude heer ons met zijn cryptische syllabusteksten over het 'oecologisch complex' aan het verstand wilde brengen.
Wel goed te volgen was Sjoerd de Vos, een jonge docent die enkele jaren eerder Maurice de Hond was opgevolgd. Hij had een imposante filosofenbaard (van het type dat je tegenwoordig alleen nog bij orthodoxe joden en moslims ziet) en gaf bijzonder heldere colleges over statistiek.
Aandoenlijk was het chauvinisme van Mokumkenner Rob van Engelsdorp Gastelaars. In plat Amsterdams vertelde hij enthousiast over de geschiedenis van zijn stad. Op excursie in New York zou hij eens vol trots zijn Amerikaanse collega's hebben verteld dat Amsterdam óók een Word Trade Center heeft.
Petr Dostal trakteerde ons op eindeloze monologen in een ondoorgrondelijk Nedertsjechisch. Cartografie was het vak dat hij geacht werd te geven, maar wie dacht dat je bij hem te weten kwam hoe je in de praktijk een fatsoenlijke kaart op papier kunt zetten, kwam bedrogen uit. Jammer, want ik had altijd al een zwak gehad voor landkaarten en atlassen, waar ik wel wat meer van had willen weten. Ik was ook graag veldwerk gaan doen om een gebied in kaart te brengen. Bij het maken van zo'n kaart zou ik vast en zeker een eigen stijl hebben ontwikkeld. Maar sociaal geografen hoefden blijkbaar geen kaarten te kunnen maken. In plaats daarvan moest ik een hoop vaag geleuter aanhoren, waar ik niks wijzer van werd. Veel te laat kwam ik er achter dat ik, als ik een verdienstelijk cartograaf had willen worden, in Utrecht had moeten gaan studeren.
Mijn favoriet was historisch geograaf Guus Borger. Voor het ontcijferen van handgeschreven teksten uit de zestiende eeuw had ik wel wat weinig zitvlees, maar zijn verhalen fascineerden me. Guus kon vertellen als Geert Mak: dan zag ik voor me hoe kerkelijke potentaten elkaar verketterden vanwege het hanteren van de Juliaanse of Gregoriaanse kalender, of hoorde ik het aanzwellende gestamp en geloei van de eindeloze kuddes vee die ooit vanuit Jutland naar het zuiden gedreven werden.

Bij deze organisaties werd me langzaam maar zeker duidelijk dat ik nooit een goede regelneef of vergadertijger zou worden. Wel had ik er sociale contacten, en niet alleen maar met studenten. Door niet alleen met leeftijdgenoten om te gaan, kreeg ik ook enig inzicht in de manier waarop 'normale', redelijk ontwikkelde en ruimdenkende mensen (daar had je er toen best nog veel van) met elkaar omgaan (een inzicht dat ik bij mijn ouders, waar zelden iemand van buiten hun zeer kleine netwerkje over de vloer kwam, niet had kunnen opdoen). Voor Amnesty heb ik bijvoorbeeld regelmatig samen met een keurige huisvader van in de vijftig (die ook nog zo'n beetje elke zondag naar de kerk hing) affiches geplakt in de straten van Amsterdam Oost. Als patrouillerende agenten dan vroegen wat we uitspookten, loog ik dat we aan het klussen waren, terwijl de kwast met stijfsel achter mijn rug nog hing te druipen. Ik heb achteraf niet de illusie dat er door ons wildplakken ook maar één politieke gevangene vrij is gekomen, maar dit bezig zijn met andere dingen dan studeren, feesten of geld verdienen vergrootte wel mijn mentale horizon en bracht me tot inzichten waar ik in grote lijnen nog altijd achter sta.
Zo heb ik bewust nooit geprobeerd om een rijbewijs te halen omdat ik al op mijn twintigste besefte dat er veel te veel auto's rondreden en dat van de collectieve behoefte aan schone lucht, ruimte en rust veel te veel werd opgeofferd aan individuele verplaatsingsbehoeften. (Bovendien was een auto een van de traagste transportmiddelen, als je een beetje kon rekenen: bij de netto reistijd moest je immers het aantal uren optellen dat je moest werken om het geld te verdienen dat je nodig had voor aanschaf en onderhoud. Dit verhaal zul je niet horen van conventionele rendementsdenkers, voor wie het bezitten van een auto een levensdoel lijkt te zijn en die blind zijn voor de werkelijke kosten ervan.)
Na een paar jaar wist ik dat ik niet moest proberen om een bevlogen activist te worden omdat anderen daar veel beter in waren. Ik bleef liever een creatieve denker en dromer. Buttons met strijdvaardige leuzen verdwenen een voor een weer van mijn jas. Ik bleef trouw aan mijn ideeën, maar wilde niet clownesk overkomen.
Wat ik tijdens mijn studiejaren wel miste, was een vriendengroep van enigszins gelijkgestemde denkers en dromers; een groepje avonturiers met enige diepgang waarmee ik fietsend en kamperend de wereld zou kunnen verkennen, zonder dat dit zou ontaarden in wielrennen of andere vormen van competitief gedrag van mensen met dominante karakters. Een club als de Wereldfietser bestond nog niet en het internet als contactmedium zou nog tientallen jaren op zich laten wachten. Vooralsnog zou mijn grootste passie door de overgrote meerderheid van mijn generatiegenoten als een redelijk zeldzame afwijking beschouwd worden. Ik was weliswaar onder de mensen - veel meer dan op de middelbare school - maar voelde me toch behoorlijk eenzaam. Waarschijnlijk was ik voor velen ook moeilijk te doorgronden.
Later deed ik veel vrijwilligerswerk bij SIW, een organisatie die jongeren uitzendt en ontvangt door middel van werkvakanties in alle uithoeken van de wereld. Vrijwilligerswerk in Ierland, Polen of Lesotho was voor mij een welkome onderbreking van wekenlange, soms toch wel eenzame fietstochten, en een manier om interessante mensen te ontmoeten waarmee ik soms nog jaren contact bleef houden. In internationale groepen kreeg ik ook het gevoel dat ik serieus genomen en gewaardeerd werd; anders dan in Nederland, waar in gezelschappen de sfeer meestal wordt bepaald door dominante en populaire types, met als resultaat een conformistische groepscultuur met veel borrelpraat.
Bij SIW liep ik uiteindelijk tegen hetzelfde probleem aan als bij Amnesty en Milieudefensie: ik was er onder de mensen, verrichte er na mijn studie zelfs een jaar lang betaald werk, maar besefte dat ik van regelen, vergaderen en netwerken doodmoe werd zonder dat het veel opleverde.

Enkele deelnemers aan de Great British Bike Ride vieren de aankomst in Land's End, na streakend over
de finish te zijn gefietst, zie hier (1981)

brilsmurfen
Terwijl ik in gedachten nog tussen Leeds en Boekarest zweefde, werkte ik met steeds minder enthousiasme aan de laatste fase van mijn opleiding, inmiddels in de studierichting planologie, in de hoop dat ik daar meer mee zou kunnen dan met sociale geografie. Dat bleek een vergissing te zijn.
Ik kwam er snel achter dat plannen die op papier best aardig lijken, in werkelijkheid vaak gedrochten zijn. Het deed er niet toe of ik iets mooi of lelijk vond, want dat was emotioneel en had dus geen academische relevantie. Wat wel telde, was of iets aan de regels voldeed en volgens vastgestelde procedures verliep. Regels en procedures die op zichzelf al dubieus zijn en worden beklonken in een schimmig samenspel van goedgebekte vergadertijgers, politieke sjoemelaars en patjepeeërs uit de vastgoedwereld, waardoor er zelden nog iets moois uit de polderprut omhoog komt.
Geleidelijk ging ik beseffen dat mijn studiekeuze helemaal niet aansloot bij mijn interesses en vaardigheden. Ik had een visuele belangstelling voor steden en landschappen, het liefst was ik de hele tijd bezig met het maken van foto's en het bestuderen of tekenen van landkaarten. Ook de historie van een gebied fascineerde me. Maar ambtelijk geneuzel en commercieel rattengedrag wekten alleen maar weerzin in mij op.
Jarenlang had ik me wijs laten maken dat studeren nu eenmaal saai is, maar dat je met een universitair diploma wel interessant werk kunt krijgen. Nu begon ik in te zien dat de banen die ik in theorie zou kunnen krijgen, minstens zo saai zouden zijn als de studie zelf. Op papier of met zand creëerde ik vroeger mijn eigen fantasiesteden, maar als planoloog zou ik een minuscuul onderdeeltje zijn van een grote organisatie die nog meer sfeerloze stadsuitbreidingen, autosnelwegen en zielloze recreatieterreinen zou ontwikkelen dan er al waren. Buiten de historische binnensteden, die nog altijd getuigen van een stedenbouwkundig vakmanschap dat voorgoed verloren lijkt te zijn gegaan, zou de treurigheid die je al kon waarnemen in plaatsen als Almere, Hoofddorp of Zoetermeer, steeds verder oprukken; smakeloze architectuur, fantasieloze stedenbouw en kleinburgerlijk woongenot, waarbij de voornaamste eis is dat er bij elk huis minstens twee auto's geparkeerd kunnen worden. (Hoe stomvervelend het kan zijn om in zulke plaatsen te wonen, heeft Naima El Bezaz beschreven in Vinexvrouwen.)
Als ik niet bereid was om me als beginnend planoloogje te conformeren aan de heersende norm, dan zouden er voor mij honderd anderen inzetbaar zijn. Planologie leek uiteindelijk geen vak te zijn voor creatieve geesten maar voor strak afgerichte brilsmurfen. Bovendien moest je, om in dit vak nog ergens aan de bak te komen, vlot kunnen babbelen en anderen voor je karretje weten te spannen. (Uitgerekend Geert Wilders zou zulke types een kwart eeuw later treffend omschrijven als ‘gladpratende bestuurskundedoctorandussen met designerbrillen’.) Ik zag voor mezelf in dit vak alleen nog een rol weggelegd als klokkenluider of als een mol die ambtelijke rapporten voortijdig doorsluist naar milieu-organisaties, maar besefte tegelijkertijd dat ik vermoedelijk al tijdens een sollicitatiegesprek uit zou stralen dat ik niet van plan was om in de pas te blijven lopen.
Veel van mijn schijnbaar rebelse studiegenoten, die ik ervan verdenk dat ze eigenlijk niets liever wilden dan een keurige baan met een leasebak voor de deur, konden hun frustraties over het gebrek aan carrièreperspectieven nauwelijks verbloemen. Iets teveel van hen waren suffe mutsen die deden alsof ze erg blij met zichzelf waren. Ze waren vooral goed in het napraten van elkaar.
Sommige docenten moesten het ontgelden, zoals Anneke Hakkenberg, die volgens het roddelcircuit nauwelijks wat gepubliceerd had. Niet dat haar critici zelf ooit iets opzienbarends op papier gezet hadden, maar het was nu eenmaal erg makkelijk om een docent af te kraken die geen assertieve indruk maakte.
Groot was het ongenoegen in het papegaaienkoor toen de kamergeleerde van het instituut, Andreas Faludi, voorstelde om twee weken op excursie naar Wenen te gaan, waar hijzelf vandaan kwam. Wenen was maar suf en burgerlijk: Boedapest was veel hipper, daar wilden ze heen! Faludi deed alsof hij niets gehoord had en enkele maanden later stapten we keurig met z'n allen in de nachttrein naar Wenen. De excursies naar allerlei delen van de stad waren interessant, maar tijdens de bijeenkomsten waar we werden bijgepraat over 'Stadtverwaltung' en 'Flächennützungspläne' slaagde ik er niet in om mijn ogen tot het einde toe open te houden; soms viel ik tijdens zo'n praatje simpelweg in slaap, tot hilariteit of ergernis van mijn studiegenoten. Het lag niet aan mijn Duits of aan een tekort aan nachtrust. Mondelinge presentaties of vergaderingen over dingen die me niet echt boeien, heb ik altijd een crime gevonden. Door het minste of geringste word ik dan afgeleid; of ik droom gewoon weg, zelfs als ik echt mijn best doe om alert te blijven.

'In gelul kun je niet wonen'
Het werkcollege van Gert Middelkoop over stadsvernieuwing werd het drukst bezocht. Niet dat je bij hem nu zoveel opstak: het was vooral zijn arrogante en provocerende houding die respect afdwong. Om studiepunten bij hem te krijgen, moest je een speech schrijven die door Gerrit Brokx, de staatssecretaris van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, gehouden had kunnen zijn. Afgezien van het feit dat ik me niet kon voorstellen dat ik ooit als een spindoctor (zoals Kaspar Juul in de Deense serie Borgen!) teksten zou kunnen produceren voor partijbonzen van allerlei pluimage, bleef het tijdens deze colleges een groot vraagteken waar je de informatie vandaan moest halen die je nodig had om zo'n speech enigszins geloofwaardig op papier te zetten. Het was typerend voor de hele opleiding planologie: veel pretenties maar weinig inhoud. Niet voor niets had Jan Schaefer, een voorganger van Brokx, als motto: "In gelul kun je niet wonen". Met beleidstaal, oftewel gelul op papier, moest je echter affiniteit hebben om met deze studie iets te kunnen bereiken.
"Anders ben je het niet waard om een ton per jaar te verdienen", was de leus waarmee Middelkoop elke tegenwerping pareerde. Ik zat echter helemaal niet te wachten op een vetbetaalde baan die ik alleen met heel veel moeite en mazzel zou kunnen krijgen, die ik vervolgens met alle macht zou moeten zien te behouden en waar ik uiteindelijk helemaal niet gelukkig van zou worden. De retoriek en het rendementsdenken van Middelkoop konden mij niet motiveren, integendeel. Het wekte juist weerzin in me op en sterkte mijn gevoel dat types als hij zelf niet waard zijn wat ze verdienen.
Ik was gaan studeren om werk te kunnen krijgen dat ik interessant zou vinden; niet om veel geld te gaan verdienen en in een villawijk tussen allerlei snobs te gaan wonen, zoals mijn ouders overkomen was. Het soort carrière dat we nu leken te moeten ambiëren, paste niet bij mij en was ook niet weggelegd voor het overgrote deel van de studenten die dit werkcollege volgden. Ik had geen hoop meer dat ik hier nog iets op zou gaan steken waar ik later wat aan zou hebben. Om toch nog iets van deze opleiding te maken, liet ik het gebral van Middelkoop voor wat het was en ging ik verder met een werkcollege van Mari Wingens over de ruimtelijke ordening van het platteland. Mari had een baard, liep op schippersklompen en fietste dagelijks van Muiden naar Amsterdam, zodat de trendy stadsvernieuwers hem als een veredelde tuinkabouter beschouwden. Het was in ieder geval niet zijn stijl om tegenover studenten van de verloren generatie te bluffen over de salarissen die zijn eigen leeftijdgenoten met een beetje babbelen, protesteren en netwerken binnengesleept hadden.
Studiepunten kon je bij hem halen door simpelweg een paper te schrijven of een excursie te organiseren. Ik deed het laatste. Voor de rest bleef planologie een oersaaie opleiding. Ik had spijt van mijn studiekeuze, maar zag nog geen haalbaar alternatief.
Bij veel van mijn studiegenoten die niet voor planologie hadden gekozen, maar na hun kandidaats door waren gegaan met sociale geografie, heerste een zekere minachting voor planologie, dat ze niet boven een HBO-opleiding uit vonden steken. Bovenaan de pikorde van geografen stonden overigens degenen die fysische geografie studeerden: zij zagen ook sociale geografie als een boterzacht leutervak dat je als 'wetenschap' niet serieus kon nemen. Later verdampten deze rivaliteiten weer: de dag na het afstuderen konden we ons immers allemaal melden bij de sociale dienst. Op het arbeidsbureau belandden de dossiers van planologen en de beide soorten geografen uiteindelijk in dezelfde la met het stempel 'onbemiddelbaar' erop.

mooie Monica
Bij mijn bijvak milieukunde was het een stuk gezelliger. Een half jaar lang geen tentamens, maar meedraaien in een projectgroep met studenten van verschillende studierichtingen. In mijn groepje konden we het goed met elkaar vinden. Ik had het er naar mijn zin zonder het gevoel te hebben dat ik aan allerlei ongeschreven regels en normen moest voldoen. Voor het eerst brak er voor mij een periode aan dat ik regelmatig met studiegenoten de kroeg in dook; niet om te zuipen en te brallen, maar om onder het genot van slechts een paar pilsjes urenlang met elkaar te praten over van alles en nog wat. Soms gingen we in het weekend met het hele groepje ergens wandelen.
Een van hen was Monica: een mooie biologiestudente uit Wageningen met een charmant Brabants accent, vrouwelijk zonder opsmuk en in bezit van een racefiets (waarmee ze van de Pyreneeën naar huis was gereden!) en bergschoenen. Voor mij een fatale combinatie van uiterlijk en bezigheden: Monica was precies het soort vrouw waar ik graag over fantaseerde, maar waarvoor ik ook ontzag had. Maandenlang zat ik drie dagen per week tegenover haar in mijn werkgroepje en genoot ik stilletjes van haar aanwezigheid, al had ik met haar niet meer contact dan met de rest van de groep. Toen het project was afgerond en ik Monica niet meer zag, besefte ik pas goed hoe gek ik op haar was geworden. Andere meiden, die soms wel probeerden mijn aandacht te vangen, zag ik amper nog staan. Of ik vond ze best wel leuk, maar niet avontuurlijk genoeg, vaak ook nog niet losgeworsteld van hun ouders (ik zat er echt niet op te wachten om 'gekeurd' te moeten worden door conventionele schoonouders; het omgaan met mijn eigen ouders kostte al genoeg energie) en te duidelijk voorbestemd voor een traditionele manier van leven. Een beetje experimenteren met relaties waarvan je bij voorbaat al wist dat ze waarschijnlijk niet heel lang zouden duren, zoals de meeste jongeren tegenwoordig doen, werd in mijn kennissenkring toen nog niet echt geaccepteerd. Als twintiger realiseerde ik me dit allemaal nog niet zo duidelijk en dobberde ik stuurloos rond in een zee van tegenstrijdige gevoelens, verlangens en fantasieën.
In ieder geval deed ik mijn best om Monica af en toe nog te kunnen zien en hoopte ik dat zij dat op prijs zou stellen. In de zomer zocht ik haar weer eens op. Ik werd hartelijk ontvangen en 's avonds laat maakten we met z'n tweeën bij volle maan een lange wandeling door de uiterwaarden van de Rijn. We praatten nog wat na op haar kamer. Toen ik al in mijn slaapzak was gekropen, zat Monica op haar bed nog uitgebreid haar voeten te verzorgen en met mij over koetjes en kalfjes te kletsen, waarbij ze me opvallend lang de gelegenheid bood om haar mooie naakte borsten te bewonderen voordat ze met een glimlach onder de lakens kroop. Een betere manier om mijn smeulende passie op te doen laaien had ze niet kunnen bedenken; bij Ann was het twee jaar eerder met een soortgelijke flirt begonnen. Helaas kon ik over verdere intimiteiten voorlopig alleen maar dromen.
De volgende dag fietste ik namelijk verder richting Tsjechoslowakije en Polen (een heel bijzondere tocht met onvergetelijke ontmoetingen. In 2011 vond ik hiervan een reisverslag met foto's terug, dat te zien is op www.keesswart.nl/fietsreportages/1984.htm), terwijl Monica nog enkele weken in Schotland ging wandelen met een studiegenoot waarmee ze een onduidelijke relatie had (of beter: iemand van wie Monica niet met zoveel woorden wilde zeggen en ik niet wilde horen dat hij op dat moment haar vriendje was).
Toch was ze nu niet meer uit mijn hoofd te branden, integendeel. Zolang ik haar niet zag, kon ze in mijn gedachten de persoon blijven die ik graag in haar wilde zien: een warme, bereisde en enigszins mysterieuze vrouw die hopelijk wat anders van het leven verwachtte dan een doorzonwoning met krijsende kinderen.
Na de zomer zag ik haar nog een keer op een wandelweekend, samen met de anderen van de milieukundegroep. Vele vragen en een knagende onzekerheid over wat ik nu van Monica kon verwachten, hadden zich enkele maanden lang tussen mijn oren opgehoopt, met een verlammend effect op mijn spontaniteit en daadkracht: in plaats van te informeren hoe haar reis naar Schotland was geweest en te peilen of ze nog iets met mij wilde afspreken, hield ik me op de vlakte. Ook op hints van haar kant reageerde ik niet zoals ik zou willen. Ik was totaal verkrampt. Toen Monica weer was vertrokken, vervloekte ik mijn onhandigheid.
Als laatste redmiddel om het contact met haar in stand te houden, schreef ik me in voor een project aan wat toen nog de Landbouwhogeschool heette, waarin ik voor mijn eigen studie enkele maanden mee kon draaien. Ik maakte mezelf wijs dat ik wel eens wat anders wilde dan een stage of project dichtbij huis (de sfeer in Amsterdam beviel me ook steeds minder; het was me er te anoniem en te vol met hyperassertieve mensen), maar in werkelijkheid was ik bang dat ik anders nooit meer wat van Monica zou vernemen.
Tot mijn vreugde bood Monica mij spontaan aan om op de dagen dat ik in Wageningen moest zijn, bij haar te komen logeren. Daar bleek ze echter veel gecompliceerder te zijn dan ik in Amsterdam had willen beseffen. Ze kon erg nukkig zijn en zat niet lekker in haar vel, wat ze maskeerde met een schijn van zelfgenoegzaamheid.
De sfeer van die zomerse avond voor mijn vertrek naar Polen kwam niet meer terug. Het huis dat Monica deelde met enkele studiegenoten die alles van elkaar leken te willen weten (en - vast niet toevallig - allemaal met een zachte g spraken), bleek niet zo'n geschikte plek voor het doen van intieme ontboezemingen. Sterker nog, overal in Wageningen leek iedereen elkaar te kennen en in de gaten te houden. Toen ik op een avond met Monica was meegegaan naar de kroeg - zonder eerst te peilen of ze wel behoefte aan mijn gezelschap had - bleek daar weer Gijs, een van haar huisgenoten, achter de bar te staan. Hij moet mij zwijgend naar mijn glas hebben zien staren, terwijl ik in gedachten koortsachtig op zoek was naar een golflengte waarop ik Monica zou kunnen bereiken...

vermoorde onschuld
Mijn voortdurende onvermogen om door de firewall van Monica heen te breken, stond niet op zichzelf en was ook een uitvloeisel van de lange tenen die mensen van onze generatie hadden ontwikkeld na het doorbreken van de taboes van onze ouders. De sfeer van de hippe jaren zestig was na 1980 echt voorbij. Peace, love en flowers hadden plaatsgemaakt voor een gebrek aan vertrouwen in alles en iedereen. De verbeelding was niet langer aan de macht, maar verdrongen door de verzuurde sfeer van 'no future' aan de ene kant en het opportunistische 'pakken wat je pakken kunt' aan de andere.
Achter een façade van stoer activisme hielden onzekere jongeren zich bezig met het kraken van huizen, eisen van rechten en, als het vrouwen waren, afzeiken van heteroseksuele mannen. Wat was begonnen als een offensief van geradicaliseerde Dolle Mina's in paarse tuinbroeken, was uiteindelijk de heersende ideologie geworden onder de onconventionele vrouwelijke studenten die ik tegenkwam: voor hen kon in elke man een verderfelijke macho schuilen, die elke vrouw als loslopend wild beschouwde en maar één ding wilde met zijn lustobjecten. Het was de vertrouwde antiseksuele moraal waarmee ik was opgegroeid, voorzien van een eigentijdse terminologie. Toch vielen ook deze vrouwen vaak nog wel op mannen, die dan wel aan allerlei eisen moesten voldoen.
Ik was er goed van doordrongen dat je als man feilloos moest kunnen jongleren met je uitspraken en emoties, als je in de smaak wilde vallen bij een aantrekkelijke, intelligente en onconventionele dame die nog niet voor het exclusieve vrouwenparadijs gekozen had. Ik wilde niet voor macho versleten worden en was op mijn hoede. Hoopvolle verwachtingen en opwindende fantasieën kon je maar beter voor je houden, complimenten over uiterlijk waren per definitie seksistisch en jaloerse mannen waren hopeloos ouderwets en bezitterig. Dan maar net doen of je niks van iemand wilde? Ook dat werd niet gewaardeerd. En de zelf ontworpen en eigenhandig gebreide truien die ik droeg, leken hooguit een politiek correcte vertedering op te wekken, maar geen vrouwelijke lustgevoelens.
Observeren lag me beter dan acteren. Ik was geen kameleon die razendsnel van kleur kon verschieten tussen Opzijslogans en Vivastijl. Maar ik zag wel dat gladde versierders die het spel goed beheersten en alle do's and don'ts van de laatste feministische golf simpelweg aan hun laars lapten, bij veel vrouwen succes hadden, al was het vaak kortstondig; of ze hoefden zich sowieso nergens aan te houden omdat ze als 'lekker exotisch ding' werden beschouwd. Echte macho's werden ook niet hopeloos verliefd en hadden altijd een plan B achter de hand.
Af en toe leek Monica mij uit de tent te willen lokken, andere keren negeerde ze me. Soms gedroeg ze zich als een lichtgeraakte en behaagzieke verleidster die iets van mij verwachtte, vaak ook als een afstandelijke en humorloze vriendin die even geen zin heeft in een goed gesprek. Haar wisselende signalen brachten me danig in verwarring en de communicatie tussen ons verstarde. Tussen droom en daad lag een slagveld van gierende hormonen en een gekmakende opeenstapeling van onuitgesproken irritaties.
Hoewel het taboe was om jaloers te zijn, ontkwam ik niet aan het gevoel dat half Wageningen op Monica viel. Het vriendje waarmee ze op vakantie was geweest, leek het inmiddels verbruid te hebben en kwam niet meer bij haar over de vloer; de arme drommel moet bij Monica flink onder de plak hebben gezeten. Andere vrienden, die zij als haar 'maatjes' aanprees, liepen nog steeds de deur plat of schreven haar lange brieven vanuit de exotische oorden waar ze stage liepen. Met zwoele blikken en verleidelijk gebabbel probeerden ze bij haar in de smaak te vallen. Monica deed er soms nog een schepje bovenop, maar speelde ook de vermoorde onschuld. Ze kon haar maatjes schijnbaar oprecht o zo lief aankijken om ze daarna genadeloos te fileren. Ze was niet te beroerd om de gevoelens die ze opriep, aan te wakkeren en zal vast hebben genoten van de aandacht en macht die ze daarmee verkreeg. Het bleek een spel te zijn waarvan zij de regels bepaalde. Als je dit spel niet begreep en stilletjes bleef hopen dat Monica je meer gunde dan een erotische tantaluskwelling, kreeg je van haar op non-verbale wijze te verstaan dat je een enorme sukkel was.
Op een herfstige avond, toen mijn hoofd weer eens vol zat met vragen en gevoelens die niet rechtstreeks gesteld of getoond hoorden te worden, maakte een korzelige Monica niet de indruk dat ze mijn aanwezigheid erg op prijs stelde. Ze speelde een cassette met Indiase muziek af, stak een staafje wierook aan en verraste mij opeens met een quasi-nonchalant ontbloten van haar prachtige lijf. Ademloos keek ik toe.
Plotseling ging de telefoon op de gang en rende ze met alleen nog een onderbroek aan haar kamer uit, naakt en verleidelijk als een gereïncarneerde Mata Hari, om een gesprek met een voor mij onbekende beller te voeren. Het leek allemaal koket, maar werd vilein toen ze mij direct na het telefoongesprek met een ijzige blik de grond inboorde en reddeloos in het drijfzand van mijn verliefdheid weg liet zinken.
De prikkelende scene die Monica had opgevoerd, was moeilijk te rijmen met de slechte sfeer die tussen ons was ontstaan. Wellicht bedoeld als seksuele valkuil; als ik erin was getrapt, had ze mij voorgoed de deur kunnen wijzen, met als verwijt dat ik haar gastvrijheid misbruikt had. We hadden prima kunnen figureren in een van de romans die Michel Houellebecq later zou schrijven: Monica als begeerde en kieskeurige vrouw en ik als kansloze nerd, die alleen even op mag komen draven om haar seksuele marktwaarde te bevestigen.
Enkele weken later was zij helemaal weg van iemand die ze had leren kennen bij een meditatieclubje: hij stelde zichzelf aan mij voor als Fons, maar voor Monica bleek hij Parviz te heten. Van haar kreeg ik later ook te horen dat het tussen hen liefde op het eerste gezicht was geweest. Uiteindelijk vertrok Monica voor een stage naar India, waar ze haar goeroes snel had gevonden. Terug in Nederland dook ze onder in een yogaklooster om op zoek te gaan naar haar spirituele drijfveren. De non had haar nozems gedumpt. Jaren later was de sfeer in 'Are you experienced?' van William Sutcliffe voor mij een feest van herkenning.
Rond de eeuwwisseling verscheen ze nog eenmaal totaal onverwacht voor mijn ogen in een buurthuis in Amsterdam, waar ik voor een tijdschrift foto's kwam maken van een bandje dat Balkanmuziek kwam spelen. De eerste zwoele tonen klonken al, toen tot mijn niet geringe verbazing een perfecte kopie van Monica als een vleesgeworden schim uit het verleden het podium besteeg. Aan het publiek werd ze voorgesteld als een tanpuraspeelster uit Bulgarije.
Ze was geen steek veranderd. Na vijftien jaar leek ze zelfs niet ouder geworden. De femme fatale uit mijn herinnering was nog altijd een goed ogende vrouw die nu een plek gevonden leek te hebben waar ze haar ei kwijt kon en nog altijd de aandacht van vele ogen op zich wist te vestigen. Ik wist dat ze iedereen weer in de maling nam, al kon ze qua uiterlijk prima voor een Bulgaarse doorgaan en bespeelde ze de tanpura goed genoeg om een plekje in de band te rechtvaardigen.
Ik had niet zo'n zin om haar ter plekke aan te spreken om dan weer een ijzige reactie te ontvangen, of een gespeeld gebrek aan herkenning, maar nieuwsgierig was ik wel: een beetje googelen bevestigde voor mij dat deze dame echt niet uit de Balkan kwam en nog altijd Monica heette. Ook zag ik dat ze muziekinstrumenten uit India importeerde; de link met de tanpura was nu snel gelegd. Verder bleek ze - uit liefde op het laatste gezicht? - te zijn getrouwd met ex-huisgenoot Gijs en was ze conform de 'burgerlijke' traditie - of om elke twijfel de kop in te drukken?? - ook zijn achternaam gaan gebruiken. Gijs bleek net als zijn vrouw stevig wortel te hebben geschoten in het wereldje van navelstaarders en mantrazangers. Dat moest ook wel, want om bij Monica in de smaak te vallen moet je wel 'spiritueel' willen zijn, geloven in reïncarnatie en homeopathie, en liefst ook vlekkeloos met een zachte g kunnen spreken; en daar voorál niet - al is het nog zo mild - een ironische opmerking over maken, want humor en heiligheid zijn een explosief duo. Als het Gijs echt is gelukt om een evenwichtige relatie met Monica op te bouwen, is dat een niet geringe prestatie.

overleven
In Wageningen moest ik nog vijf maanden zien te overleven in een studentenflat (met eerste- en tweedejaars studenten die niets van mij begrepen) om mijn studieproject af te kunnen ronden. Met mijn projectgenoten kon ik het maar matig vinden. Zij hadden geen flauw benul waarom ik naar Wageningen was gekomen. Anders dan een jaar eerder bij milieukunde, bestond mijn werkgroep nu alleen uit mannelijke studenten: twee landschapsarchitecten en een bosbouwer. Een vrouwelijke bosbouwer, die de sfeer had kunnen verbeteren, was op het laatste moment afgehaakt.
De initiatiefnemer van het project was Jan Knook, een boerenzoon uit de Beemster, die keihard werkte, stevig rookte en graag rondreed in een aftandse auto (die tot mijn genoegen tijdens dit project door de politie in beslag werd genomen, zodat we voortaan met de trein konden reizen). 'Popie Knokie' noemden we hem soms. Het was mij vanaf het begin duidelijk dat Jan de rol van dominante projectleider vervulde. Ook de uitkomst van het project, dat de (on)wenselijkheid van bosbouw in de Purmer als thema had, stond bij voorbaat vast, want Jan was er fel op tegen dat boeren onteigend werden voor het aanleggen van bossen. Dat er tijdens het werken in een gemeenschappelijke ruimte continu een radio aanstond (afgestemd op Hilversum 3; blijkbaar was dit onderdeel van de 'bedrijfscultuur'), maakte het er voor mij niet prettiger op. Ik zat de rit uit om de benodigde studiepunten te krijgen, terwijl ik uitkeek naar betere tijden. Het was immers mijn eigen stomme keuze geweest om aan dit project mee te doen en ik had niet de illusie dat ik met een ander project of stage voor planologiestudenten veel beter af zou zijn geweest. In ieder geval had ik iets waarvoor ik dagelijks mijn bed uit moest komen, terwijl ik op het randje van een depressie balanceerde. In deze periode besloot ik definitief dat ik nooit planoloog wilde worden.
Buitenlandse stages waren in Wageningen populair, als ze al niet verplicht waren, maar landschapsarchitectuur was een uitzondering. Beemsterboer Jan was geen globetrotter en zal mij wel een zweverig reistype hebben gevonden. Hij had stage gelopen bij de Planologische Dienst in Noord-Holland en had daar best willen blijven werken als hij er een baan had kunnen krijgen. Op landschapsarchitecten zat toen echter niemand te wachten, zodat hij het bedrijf van zijn ouders maar heeft overgenomen. Daar heeft hij wel iets moois van gemaakt. Inmiddels is hij overgestapt op het telen van biologische bloemen. Dat past wel bij hem, zelfstandig een lap grond beheren en open staan voor nieuwe perspectieven. Ik weet niet of hij gelukkig zou zijn geworden als klein radertje in een logge bureaucratische organisatie, waar goede ideeën kapotvergaderd worden voordat ze als voetnoot in een beleidsnota terechtkomen.

Madras
Ik likte mijn wonden en vertrok naar India. Samen met Jacques, een oude studiegenoot van mij die ik in in Amsterdam was tegengekomen en mij verteld had dat hij naar Madras wilde gaan om zijn studieobject 'Low cost housing for the poor' af te ronden.
"Ik ga met je mee", zei ik direct. Ik moest gewoon even weg om uit een gigantische dip te krabbelen. Bovendien had Monica zo vaak vol trots verteld over de exotische reizen die zijzelf, haar broer en haar 'betere vrienden' hadden gemaakt, dat ik het gevoel had gekregen dat je een hopeloze provinciaal was als je niet minstens een paar maanden in een crisisland buiten Europa had doorgebracht.
Ik raapte al mijn spaargeld bij elkaar en liftte naar Istanbul. Daar trof ik Jacques, met wie ik in twee weken per trein, bus of liftend via Turkije, Iran en Pakistan naar het Zuid-Indiase Madras reisde. Zoals we van tevoren hadden afgesproken, bleef ik Jacques daar een maand vergezellen. Ik voorzag hem graag van commentaar op de ontmoetingen en gesprekken die hij had met lokale wetenschappers en andere hotemetoten. Ontnuchterend was het om te constateren dat Jacques met sommigen van hen overhoop lag sinds zijn vorige verblijf in Madras, anderhalf jaar eerder. Ook bij zijn scriptiebegeleider in Amsterdam, Hans Schenk, leek hij het verbruid te hebben. Aan het eind van de maand wenste ik Jacques veel sterkte en ging ik nog een maand op eigen houtje door India trekken.

lullige stropdas
Enkele jaren bleef ik nog bevriend met Jacques. Hij deed zich graag voor als een eigenzinnige en onorthodoxe man van de wereld, maar helaas ontwikkelde hij zich in mijn ogen steeds meer tot een oubollige 'male chauvinist pig'. Luisteren was niet zijn sterkste punt en het was onbegonnen werk om tegen zijn razendsnelle maar oppervlakkige woordenstroom op te boksen. Hij was twaalf jaar ouder dan ik en vond zijn grotere levenservaring een goede reden om mij te vermoeien met de meest banale uitspraken en vooroordelen. Vooral over vrouwen had hij onwrikbare opvattingen. Eindeloos konden we bekvechten over de vraag of een kinderwens tot stand komt door dwingende hormonen (Jacques) of door de eigen, al dan niet door geloof, traditie en sociale omgeving beïnvloede wil (ik). Steeds beter ging ik begrijpen waarom hij met allerlei mensen ruzie had.
Tegelijkertijd leek hij een joviale vent, precies het type dat Ischa Meijer ooit omschreef als 'mannen van over de veertig, die een op niets maar dan ook niets gestoelde geestdrift als een hopeloos vrolijke luchtballon permanent met zich meevoeren, aan een uiterst iel draadje zelfvertrouwen'.
Jacques was, op z'n zachtst gezegd, apart. Als veertiger woonde hij nog in een studentenflat. Hoewel hij zich in Madras had voortbewogen op een wrakkige huurfiets, heeft hij in Nederland nooit een fiets gehad. Hij vond het hier te koud en te nat om te fietsen. Koken kon hij niet. Als ik bij hem kwam eten, werd er een kant-en-klare pizza uit de supermarkt opgewarmd. Ook frieten at hij graag. Hij dronk alleen melk, wijn en bier, alle drie in meer dan respectabele hoeveelheden. Zijn vetlagen namen dan ook toe als de jaarringen van een formidabele beuk. Toen ik voor het eerst presentator Bas van Werven op de buis zag, wist ik niet wat ik zag. Dezelfde blik, hetzelfde kapsel, hetzelfde postuur: een bijna perfecte kopie van Jacques! Met elkaar moeten we een apart duo zijn geweest, dat zowel visueel als qua rolverdeling veel overeenkomst vertoonde met Stan Laurel en Oliver Hardy...
Jacques' scriptiebegeleider werd ziek en diens vervanger liet Jacques afstuderen om van hem af te zijn. Sindsdien was het gedaan met Jacques' onconventionele levenshouding. Een paar weken na zijn afstuderen was hij in Zwitserland om een geheime bankrekening te openen. Daar kreeg hij te horen dat buitenlandse spaarders alleen welkom waren met een inleg van minimaal tienduizend gulden. Blijkbaar zocht hij een veilige kluis voor zijn bijstandsuitkering, die hij op dat moment naast zijn nog niet gestopte studiebeurs ontving. Ook leed Jacques aan een sneu en hardnekkig titelexhibitionisme. Iedereen moest en zou weten dat hij nu een heuse doctorandus was; zelfs op zijn bankafschriften moest per se het ietwat sneue drieletterige statussymbooltje voor zijn naam staan. Ook vertoonde hij zich van de ene op de andere dag alleen nog maar in een grijs pak met een lullige stropdas.
"Anders kun je het wel vergeten met je carrière. Men heeft direct door of je altijd een pak draagt of alleen tijdens een sollicitatiegesprek", zei hij toen ik hoofdschuddend zijn nieuwe outfit aanschouwde.
"Hoezo carrière? Moet je daar niet eerst een ècht vak voor leren? Met wat je nu aanhebt, kun je beter tweedehands auto's gaan verkopen", was mijn reactie. Jacques kon er niet om lachen en vond het nodig om mij nog eens goed in te peperen hoe ik met vrouwen om zou moeten gaan. Enig vermogen tot zelfreflectie hoefde ik van hem niet te verwachten: als er iemand niks van vrouwen begreep, met name van degenen die slimmer waren dan hijzelf, was het Jacques wel. Voor mij werd het hoog tijd om andere vrienden te gaan zoeken.
Later vernam ik via via nog wel eens wat van Jacques. In 2005 las ik dat hij was overleden en zijn vriendin en dochter in Kenia berooid had achtergelaten (www.gim-international.com/issues/articles/id578-Jacques_Sipkes.html). Ook was in een cartografisch tijdschrift te lezen dat 'Dr. Jacques Sipkes' onverwacht was heengegaan (http://icaci.org/documents/newsletter/ica_news_45_2005_2.pdf). Doctor? De redactie zal hem dit tikfoutje voor één keer gegund hebben.

goed jaar
Net als Jacques was ook ik na tien jaar van mijn studie verlost. Voor de tweede keer in mijn leven had ik met veel tegenzin een opleiding afgemaakt. Ik was opgelucht maar verkeerde niet in een feeststemming. Zonder familie of vrienden uitgenodigd te hebben kwam ik naar de Lutherse Kerk aan het Spui, waar ik samen met een record aantal studiegenoten een diploma in ontvangst kon nemen, want 1988 was een goed jaar: in Amsterdam en Nijmegen samen werden wel honderd kersverse planologen - zowel 'oude-' als 'nieuwe stijl' - afgeleverd. Dit diploma heb ik opgeborgen in een briefordner en is daar altijd in blijven zitten; nooit heb ik het ergens hoeven laten zien.
Ik vroeg me af wat ik nu echt geleerd had: veel bureaucratenjargon met een academisch sausje, waar ik geen goed gevoel bij had. Het netto resultaat van deze opleiding bestond vooral uit voortschrijdend inzicht. Verder maakte ik me geen illusies. De kansloze stoelendans om een handvol banen voor dossiervreters en beleidsbabbelaars liet ik graag over aan mijn voormalige studiegenoten. Die reageerden, net als sommige docenten, wat lacherig toen ik vertelde dat ik uiteindelijk fotograaf wilde worden. Wat nog eens benadrukte hoe vervreemd het planologenwereldje en ik van elkaar geraakt waren. Vermoedelijk had ik me op een kunstacademie beter thuisgevoeld, al zou ik ook daar zijn afgeknapt op de conceptuele lulverhalen die je er leert op te hangen om je werk mee te verkopen.
Dezelfde middag stond ik al weer pallets te stapelen in het koelhuis, waar ik enkele maanden werkte om aan geld te komen voor een nieuw avontuur: enkele duizenden kilometers fietsen door vier landen in het zuiden van Afrika, afgewisseld met vrijwilligerswerk in Lesotho, waar ik tot mijn verrassing liefdevol zou worden onthaald door leuke black beauty’s (zie ook www.keesswart.nl/fietsreportages/Lesotho.htm). Het fietsen deed ik op eigen houtje, maar in Lesotho werkte ik samen met jongeren uit de buurt en drie sympathieke vrouwen uit Duitsland, Frankrijk en België; twee van hen lieten zich verleiden en belazeren door Afrikaanse mannen, dus aan gesprekstof was geen gebrek.
Deze reis zou me veel beter gaan bevallen dan mijn eerdere trektocht door het hete, smerige, drukke en ondoorgrondelijke India. In India was ik vooral irritante mannen tegen het lijf gelopen, terwijl ik in Afrika juist veel aardige vrouwen ontmoette. Ik genoot van hun spontaniteit en gevoel voor humor en vond het heerlijk om even niet meer te hoeven voldoen aan allerlei verwachtingen en vaak onuitgesproken gedragscodes, inclusief die van het alternatieve circuit.
Van een depressieve planologiestudent was ik veranderd in een avontuurlijke wereldfietser. Het echte leven kon eindelijk beginnen!

Spaans benauwd
Na een boeiende tijd in Afrika hield ik me bezig met uitzendbanen en vrijwilligerswerk. Een paar jaar later vertrok ik nogmaals voor een half jaar naar het zwarte continent. Even speelde ik met de gedachte om fulltime wereldfietser te worden, met elektrotechnicus Frank van Rijn en bioloog Bart Aardema als goede voorbeelden. Ik beschikte echter niet over de middelen en netwerken om zoiets lang vol te kunnen houden. Ook besefte ik dat alleen maar wat rondfietsen me al na enkele weken zou gaan vervelen als ik er verder niks mee zou kunnen doen; bovendien waren er nog zoveel andere dingen die me boeiden. Ik zou best een vak willen uitoefenen, maar dat moest dan wel bij mij passen. Ik was niet van plan - en ook niet in staat - om een bedrijfsrobot te worden.
Wat ik ook niet wilde, was in de fuik zwemmen van een vaste baan, een gezin en een groot huis om dan geen tijd meer te hebben voor alles wat het leven voor mij de moeite waard maakt. Het leek me sowieso niet verstandig om kinderen op de wereld te zetten die vermorzeld zouden worden in de rauwe competitiemaatschappij die er steeds zichtbaarder aan leek te komen, waarin alleen nog plek is voor mensen die zichzelf goed kunnen verkopen of bereid zijn zich nederig te onderwerpen aan de eisen van een werkgever. De herinneringen aan mijn eigen jeugd lieten ook geen ruimte voor romantische ideeën over het vaderschap.
Tegelijkertijd merkte ik dat steeds meer mensen om mij heen die de dertig gepasseerd waren, dit alles zonder een spoor van twijfel juist wel ambieerden. Die dachten kennelijk dat ze daar wel gelukkig van zouden worden en dat de wereld ook nog wel wat extra bevolkingsgroei en massaconsumptie aankon. Of ze dachten sowieso nergens over na en deden gewoon wat iedereen leek te doen, ook als ze altijd hadden beweerd dat ze nooit 'burgerlijk' zouden worden. Termen als 'hypotheekslaaf', 'spitsuur van het leven' en 'vinexwijk' waren nog niet in zwang, maar ik besefte wel zo'n beetje wat ook mij zou staan te wachten als ik me alsnog zou conformeren aan de heersende norm.
De uitzendbanen, die ik met moeite kon krijgen, waren geen succes. Vaak vond men mij als dertiger al te oud, te hoog opgeleid met een verkeerd cv, niet van het juiste geslacht of sowieso 'niet passend bij de organisatie' (met dat laatste had men wel gelijk: het soort werk dat ik kon krijgen en de sfeer in de organisaties waar ik dat werk moest doen, gaven mij het gevoel dat ik een taakstraf uit moest voeren wegens het hebben van ongewenste talenten, interesses en opvattingen). Spaans benauwd kreeg ik het van allerlei simpele en geestdodende werkzaamheden bij organisaties met een 'voskuiliaanse' bedrijfscultuur, waar eigenzinnigheid en creativiteit worden gesmoord in een dikke stroop van schoolse regels en ambtelijke structuren.
Net als vroeger op school was ik daardoor met mijn gedachten zelden bij het werk. Na een vergadering herinnerde ik me meer van de schilderijen aan de wand dan van de besproken agendapunten. Verder verloor ik elk respect voor glibberige en horkerige chefs (met name bij zelfgenoegzame maatpak-en-stropdastypes die mij het gevoel geven dat ze me een onrendabele en talentloze sukkel vinden, graag strooien met termen als 'aanpakken', 'de handjes laten wapperen' of 'BV Nederland' en ondertussen zoveel mogelijk hun eigen zakken vullen). Ook kon ik moeilijk communiceren met collega's die het buskruit niet hadden uitgevonden en werd ik moe en depressief als ik tijdens het werk werd gedwongen om het getetter van Radio 538 aan te horen dat alle Sjonnies en Anita's juist nodig leken te hebben om hun werk draaglijk te maken. Slechts bij één baas (een sociale bourgondiër die niet op zijn strepen stond en zijn medewerkers allereerst als mensen benaderde en niet tot productiefactoren reduceerde) hield ik het als 'vaste uitzendkracht' in deeltijd vier jaar uit (met een onderbreking van een half jaar, waarin ik weer in Afrika ging fietsen): bij hem kon ik ook redelijk zelfstandig werken en van alles op mijn eigen manier doen.
In de omgang met andere bazen die zich wat autoritairder opstelden, viel ik min of meer automatisch terug op de strategie die ik vroeger bij mijn ouders hanteerde: ja knikken, zoveel mogelijk negeren wat er gezegd wordt, vooral geen discussie aangaan en verder stilletjes mijn eigen gang gaan. Hoewel openlijk verzet zinloos was zolang ik een baan nog even wilde houden, bleven lusteloos conformisme en stille sabotage bruikbare opties.
Na meer dan dertig banen en baantjes had ik echter geen enkele illusie meer over de zegeningen van de arbeidsmarkt. De laatste restjes van het arbeidsethos dat me sinds mijn jeugd had achtervolgd, maakten razendsnel plaats voor een intense afkeer van mensen en mechanismen die mij wilden reduceren tot een loonslaaf die altijd en overal beschikbaar moet zijn, ook in een vastgelopen bureaucratie of voor een bedrijf dat zinloze producten levert. Het lukte me simpelweg niet om kritiekloos volgens de voorgeschreven werkwijzen te handelen; voor het invoeren van bestanden of het sorteren van post had ik mijn eigen methodes bedacht, maar het moest per se geschieden op de knullige manier die van boven opgelegd werd. Het kostte me bovendien steeds meer moeite om me langdurig te concentreren op werk dat me totaal niet interesseerde. Ik dreigde in een ernstige depressie te raken als ik hiermee door zou gaan.
Ik ging steeds meer calculeren en turfde, als iemand die een straf uitzit, af hoeveel dagen en uren ik het nog ergens moest zien uit te houden om mijn recht op een WW-uitkering veilig te stellen. Het ergst waren de banen die zo weinig om het lijf hadden, dat ik quasi comateus naar de wijzers van een klok zat te staren tot ik naar huis kon gaan en tegelijkertijd de schijn moest zien op te houden dat ik iets aan het doen was. En altijd was het de vraag of ik het moment dat ik op wilde stappen zelf kon bepalen voordat ik ontslagen zou worden.
Ik besefte dat ik zelf niet gelukkig zou worden en ook niemand anders een lol zou doen als ik de rest van mijn leven voor postbode, datatypist of hulpsecretaresse zou blijven spelen. Ook gruwde ik van het idee dat ik mijn oude 'vak' weer op zou kunnen pakken door - zoals sommige van mijn ex-studiegenoten deden - een net pak aan te trekken en gebakken lucht te gaan verkopen in de vorm van zogenaamde beleidsadviezen. Geld verdienen was voor mij geen grote drijfveer, status al helemaal niet. Wel wilde ik iets doen waar ik goed in was en waar ik ook nog een beetje lol in zou hebben, niet te simpel, niet te saai, in mijn eigen tempo en heel graag zonder allerlei procedures en gedoe met mensen, dus bij voorkeur iets wat ik op eigen houtje af zou kunnen.

het roer om
Het was hoog tijd om het roer om te gooien. Al sinds het einde van mijn studie liep ik rond met het idee om een uit de hand gelopen hobby - fotografie - te professionaliseren. Wanneer mensen mij vroegen wat mijn beroep was, zei ik al dat ik fotograaf was. Daar had ik tenminste een goed gevoel bij, terwijl ik het etiket 'planoloog' bijna als een belediging was gaan beschouwen. Voor mijn tweede reis naar Afrika had ik al een jaar lang de schriftelijke opleiding reportagefotografie aan de Fotovakschool gevolgd. Dat bleek aan het begin van de jaren negentig echter een oubollige en schoolse stoomcursus voor publieksfotografen te zijn. Ik zag mezelf geen handelaar in pasfoto's en trouwreportages worden; daarvoor moet je vlot kunnen omgaan met mensen die je niet kent, een commerciële instelling hebben en tijdens het fotograferen van allerlei feesten en partijen de schijn van enthousiasme op kunnen houden, ook als je er het liefst hard weg zou willen rennen. Op zoek naar een opleiding met meer diepgang en aandacht voor mijn eigen interesses kwam ik uiteindelijk terecht bij de Amsterdamse fotoacademie.
Deze ongesubsidieerde opleiding was toen nog niet zo commercieel als tegenwoordig, al waren de studiekosten wel een rib uit mijn lijf. Toch had ik het er voor over, al kon ik daardoor niet meer maandenlang gaan fietsen. Han Sieveking, het opperhoofd van de academie, joeg de kosten soms nog meer op door persoonlijk te controleren of je bepaalde spullen wel had aangeschaft, zoals een onhandige losse belichtingsmeter die ik nooit heb gebruikt. Gezien de hoeveelheid folders, advertenties en gesponsorde links waarmee de fotoacademie steeds meer aan de weg ging timmeren, was de inmiddels gepensioneerde Sieveking een slimme zakenman die handig heeft ingespeeld op de onvrede die veel mensen met hun carrière hebben. Een onvrede die vaak gepaard gaat met een verlangen naar interessanter en creatiever werk. Tegelijkertijd hebben opleidingen als de fotoacademie ervoor gezorgd dat er nu zoveel fotografen rondlopen, dat je een straatvechtersmentaliteit moet hebben of best wel een commerciële rat moet zijn om in dit vak nog aan de bak te komen.

oude passies
Ook van de fotoacademie ontving ik een papiertje dat ik in een ordner kon stoppen en waar nooit iemand naar zou vragen (tijdens de opleiding werd het een 'diploma' genoemd, op de dag van de uitreiking bleek er 'certificaat' op te staan). Wel heb ik als freelance fotograaf veel gedaan met wat ik tijdens de opleiding had opgestoken, al heb ik ook een hoop heilige huisjes uit de opleiding af moeten breken om een manier van werken te vinden waar ik me prettig bij voel.
De eerste tien jaar heb ik gefotografeerd voor tijdschriften, boeken, kalenders of congressen. Ik werkte dan op locatie en probeerde de werkelijkheid te benaderen zonder die te manipuleren. Dus geen glamour- en studiofotografie en geen gezeul met koffers vol lampen en statieven, waardoor ik per fiets en trein kon blijven reizen.
Na de digitalisering van de fotografie namen redacties en uitgevers steeds vaker genoegen met amateurbeelden die vrijwel gratis beschikbaar werden gesteld. Dokavaardigheden waren niet meer nodig en beeldmateriaal kon nu eindeloos gekopieerd worden, legaal of illegaal. Schrijvende journalisten, die vroeger altijd samen met een fotograaf op pad gingen, namen steeds vaker een camera mee om zelf foto's te maken. In het analoge tijdperk kwam ik nog regelmatig mensen tegen die een fotograaf zochten, tegenwoordig zoekt men alleen nog naar beeldmateriaal.
Ook bij de fotoklussen die bleven, werd steeds minder aan het inzicht van de fotograaf overgelaten: steeds vaker moest je je conformeren aan de soms ridicule eisen van redacteuren en artdirectors. Zolang het erom ging dat je gewoon goed werk afleverde, zelf kon bepalen hoe je dat deed en de meeste opdrachtgevers integer waren, kon ik me in de fotografie thuisvoelen. Nu draait het ook in dit vak steeds meer om goed kunnen lullen en aandacht trekken, terwijl vooral anderen de vruchten van jouw werk plukken en van de vrijheid, die mij voor dit vak deed kiezen, weinig meer overblijft.
Sindsdien ben ik steeds meer gaan schrijven. Om niet net zo'n beunhaas te worden als veel fotograferende schrijvers, beperk ik me als schrijvend fotograaf tot zaken waar ik echt verstand van heb. Mijn oude passies kwamen weer bovendrijven: fietsen, landkaarten, kamperen en genieten van het buiten in de natuur zijn. Als ik die passies aan de kant had moeten zetten en al mijn tijd had moeten investeren in het vinden en behouden van fotoklussen, was ik doodongelukkig geworden.
Zo heb ik voor het buitensportmagazine Op Pad tientallen reportages gemaakt over fiets- en langlauftrektochten. Ook heb ik een 1100 kilometer lange fietsroute, van de Vlaamse kust tot aan de Zwitserse grens, langs de frontlijn van de Eerste Wereldoorlog uitgestippeld en daarvan een fietsreisgids gemaakt. Daarna ben ik aan een nog groter project gaan werken: een tweedelige gids voor fietsers die langs de Engelse en Franse Kanaalkust willen fietsen (zie www.recreatief-fietsen.nl/alle-verwijzingen/opweg2015.pdf voor een interview hierover in het Vlaamse blad Op Weg). Na het overlijden van de vormgever en uitgever van deze gidsen ben ik deze gidsen zelf blijven bijwerken. Toen ik de kneepjes van dit vak voldoende onder de knie had, heb ik nog een nieuwe gids uitgebracht: 'Fietsen naar Berlijn'. Alles bij elkaar bijna vijfduizend beschreven fietskilometers.

Idolstijdperk
Ik heb nooit zo de behoefte gevoeld om tot de selecte groep van prijswinnende fotojournalisten of commercieel denkende galeriefotografen te gaan behoren, waarvoor de fotoacademie, die zich nu de 'meest ambitieuze particuliere academie voor fotografie in Nederland' noemt, claimt op te leiden. Op de website van de fotoacademie heb ik gelezen: 'Eigenlijk ben je maar 15 procent van de tijd aan het fotograferen. De rest is organiseren, netwerken, onderhandelen, plannen en marketing. Essentiële skills voor elke fotograaf die succesvol wil zijn.'
Zo gedefinieerd betekent 'succesvol' voor mij niets anders dan het onvrije leven van een carrièreslaaf. Deze tekst lijkt ook te suggereren dat fotografen die dit 'succes' niet ambiëren, op de een of andere manier niet zouden deugen. De geslaagde zakenman die toevallig ook goed kan fotograferen, wordt hier bewierookt. Wie echter wel fotografisch talent heeft maar geen commerciële mentaliteit, moet blijkbaar nog wat marketingtrucs leren. Extraverte mensen met een zakelijke inslag lijken echter niet te begrijpen dat zulke trucs niet werken bij introverte, creatieve mensen met een kritische instelling. Ik heb het zelf meegemaakt met een studiegenoot die vertegenwoordiger in toiletartikelen was geweest. Meestal kon ik het goed met hem vinden (al vond ik het wel eigenaardig dat hij altijd met een stropdas rondliep), maar toen hij mij uit ging leggen hoe je foto's zou moeten verkopen, voelde ik weerzin in mij opkomen bij het voorspelbare oppervlakkige verkooppraatje dat volgde (en perfect bij zijn stropdas paste; ik moest gelijk denken aan een andere studiegenoot met wie ik sociale geografie gestudeerd had, zie hierboven onder het kopje 'lullige stropdas').
Waar je in de jaren negentig nog een respectabele fotografie-opleiding kon krijgen, lijk je nu niet meer te kunnen slagen zonder een commerciële hersenspoeling te ondergaan. Het cursusgeld van 5000 euro per jaar (destijds was het nog iets van 2000 gulden) doet vermoeden dat de fotoacademie het verdienmodel van Bram Moskowicz heeft gekopieerd.
Als Vincent van Gogh in onze tijd had geleefd en naar de Amsterdamse fotoacademie was gegaan, was hij met zijn karakter echt geen 'succesvol' ondernemer geworden, maar hoogstwaarschijnlijk een onbegrepen kunstenaar gebleven, die zelden wat zou verkopen maar in zijn werkwijze niet gehinderd zou worden door het 'bord voor de kop van de zakenman'. Sterker nog: wanneer Van Gogh 85 procent van zijn tijd bezig had moeten zijn met het verkopen van zijn schilderijen, zou hij het overgrote deel van zijn werk nooit hebben kunnen maken en had hij wellicht nog eerder een eind aan zijn leven gemaakt.
Of neem een begenadigd fotograaf als Frits Weeda, die rond 1960 de schaduwkanten van de wederopbouw van Amsterdam in beeld bracht (zie ook deze documentaire: www.marcschmidt.nl/ms/site/production/item/85). Zijn foto's waren subliem, maar hij kon niet van zijn werk rondkomen, laat staan er een gezin van onderhouden. Na zeven jaar volgde een scheiding en een ziekenhuisopname, waarna hij van een psychiater te horen kreeg dat hij zich maar inbeeldde dat hij een kunstenaar was en dat zijn werk niets voorstelde. Had hij dat kunnen voorkomen door veel minder foto's te maken en full time met acquisitie bezig te zijn? En zich dusdanig te laten hersenspoelen dat hij de gelikte plaatjes was gaan schieten waar toen geld mee te verdienen viel???
Een tijd lang leek fotojournalist Joost van den Broek te bewijzen dat maatschappelijk succes in de fotografie niet alleen is weggelegd voor straatvechters en reclamejongens. In zijn rol als docent heb ik Joost leren kennen als een bescheiden en integer persoon met een grote passie voor zijn vak. Hij had een duidelijke visie op de inhoud en de zeggingskracht van beelden en hield zich niet zo bezig met de verpakking en de marketing ervan. Van hem kreeg je geen conceptuele lulverhalen te horen. Vooral dankzij hem ging ik met plezier naar de fotoacademie. Jarenlang stonden zijn foto's bijna dagelijks in kranten en tijdschriften, met name in de Volkskrant. Tot 2015. Een tijd lang heb ik gedacht dat hij 'vrij' werk was gaan maken, voor andere opdrachtgevers was gaan werken, of dat ik toevallig alleen de Volkskrant las wanneer hij op vakantie was. Tot ik in het magazine Hollandse Beelden las dat Joost zich helemaal kapot heeft gewerkt op een leeftijd waarop de meeste mensen nog twintig jaar op hun pensioen moeten wachten (zie ook dit artikel in de Volkskrant). Chronische vermoeidheid, hoofdpijn, oorsuizen en een zware burnout hebben hem gedwongen de fotojournalistiek vaarwel te zeggen en zich terug te trekken op het platteland. Voor Joost moet dat een persoonlijke tragedie zijn geweest. Het bevestigt ook dat hij een normaal en dus kwetsbaar mens is en uiteindelijk ook niet voldoet aan het ideaalbeeld van de dynamische, creatieve en commerciële übermensch, dat op de fotoacademie wordt gepropageerd.
Steeds meer ben ik gaan beseffen dat ik een aantal eigenschappen heb (zoals gevoeligheid voor stress, een onthaaste manier van werken, uit principe geen auto willen hebben, geen commerciële gladjakker willen zijn, een bloedhekel aan telefoneren en een hoge mate van introversie) die mij weliswaar verhinderen om 'succesvol' te zijn in een op hol geslagen maatschappij, maar die mij ook hebben behoed voor een hoop narigheid. Wanneer ik nu door het vakblad Professionele Fotografie (www.pf.nl) blader, zie ik een eindeloze reeks beelden, gemaakt door fotografen die snakken naar naamsbekendheid en erkenning door degenen die het in de fotowereld voor het zeggen hebben. Ze lijken bereid om hun ziel ervoor te verkopen. Het past helemaal in het Idolstijdperk. Ik voel dan vooral mededogen met al die kansarme fotografen en een zekere mate van opluchting dat ik zelf niet door het ik-wil-beroemd-worden-virus ben aangestoken.
Buiten het kleine wereldje van fietsreizigers ben ik onbekend gebleven, en dat bevalt me prima. Volgens de normen van de fotoacademie zal ik wel een loser zijn, maar voor mij moet het leven geen wedstrijd met conculega's zijn. Het is een verademing dat ik nu dingen kan doen waar ik me gelukkig bij voel en dat ik me bezig kan houden met de inhoud, zonder mijzelf te moeten verkopen, zonder te hoeven vergaderen, zonder altijd telefonisch bereikbaar te moeten zijn, zonder interessant te hoeven doen op netwerkborrels tegenover snelle dynamische types die toch niks van mij begrijpen; en vooral ook op een onthaaste manier kan werken, alle stoere praatjes op de fotoacademie dat je het als succesvol fotograaf drukker dan druk zou moeten hebben, ten spijt.
Naast het schrijven en fotograferen vul ik ongeveer één op de vier dagen met fietsen en wandelen. En last but not least ben ik klusjesman in een eeuwenoud huis, waar ik in 2001 met mijn vriendin ben gaan wonen.