SCHOOLBANK VERHALEN

De volgende sfeerverhalen waren in eerste instantie bedoeld voor publicatie op www.schoolbank.nl. Enkele ex-schoolgenoten hebben daar enthousiast op gereageerd: hoewel hun persoonlijke ervaringen uiteraard heel verschillend waren, ervoeren ze het lezen van mijn herinneringen als een aha-erlebnis, met name de beschrijvingen van docenten. Helaas werden de teksten op de schoolbanksite, met uitzondering van de eerste regels, al gauw slechts toegankelijk voor de kleine groep bezoekers die bereid is daarvoor te betalen. Ook worden langere verhalen er verminkt door ze na een aantal lettertekens ineens af te kappen. Daarom heb ik mijn schoolbankverhalen nu aan mijn eigen website toegevoegd: te lezen voor iedereen die hier via via, googelend of bij toeval is beland. Geniet en huiver!

Lees verder of klik snel door naar een van de volgende scholen:

"Ik vond jouw verhaal op Schoolbank erg herkenbaar. De moeite die kinderen hebben met schoolsystemen, ouders, koddebeiers, potentaten, liefdes, keuzes en volwassen worden. De drang om de wereld te verkennen en de passie voor het fietsen zat er al vroeg in. Bij jou in de klas zitten was wel bijzonder. Je verzette je behoorlijk en was luid en duidelijk aanwezig. Jij haalde altijd een 10 en bij het om de beurt oplezen van onze cijfers kon jij zo heerlijk luid en triomfantelijk TIEN!!! scanderen. Als we onverhoopt vrij hadden, omdat de juf ziek was, juichte je het hardst. Bij het overlopie spelen was je een ongrijpbare factor door je loopvermogen."

"Met heel veel plezier heb ik je uitvoerige beschrijving van jouw ervaringen op alle "scholen" die je hebt doorlopen gelezen. Met plezier omdat je goed kan schrijven en omdat ik - wat betreft de school waar we allebei op hebben gezeten - veel herken. Jouw beschrijvingen van Groenhart, Kofman, Snippe, Boomgaard, Poortman, Mulder en Tromp zijn vaak heel treffend. Zeven jaar lang heb ik ook met deze heren te maken gehad, dus ik weet waar het over gaat!"

"Na een kwartier of zo viel mijn mond open van verbazing; zelden een zo treffende beschrijving van het schoolklimaat 1970-1978 gelezen als dit. En zo mooi verwoord. Weliswaar heb ik een iets andere perceptie en mag ik het misschien niet op alle punten met je eens zijn - ik kon het namelijk wel erg goed vinden met John Mulder *grin* al had ik ook een pesthekel aan zijn vooringenomenheid soms - maar je beschrijving van sommige leraren is meer dan treffend."

"Zeer maar dan ook zeer boeiend. Ik herken niet alles omdat ik niet in elke klas met jou heb gezeten, maar het komt me zeer realistisch over. Ik vond het jammer dat er een einde aan kwam!"

"Bedankt voor je mooie verhalen. Inderdaad is daar heel veel in te herkennen, en je weet het erg goed te beschrijven. Ik heb slechts kort bij jou in de klas gezeten, daar ik absoluut geen aanleg voor exacte vakken heb. Die periode kon ik echter geen hoogte van je krijgen en nu begrijp ik ook wel waarom."

"Bij toeval kwam ik jouw site tegen op het internet. Wat een schok om die gymnasium Felisenum verhalen te lezen! Tja Kees, er ging een schok van herkenning door me heen toen ik jouw artikel las. Ik voelde me doodongelukkig daar op school. Vele jaren later werd ik in onaangename dromen nog steeds geconfronteerd met bijvoorbeeld Valter of Groenhart. Ik heb er een levenslange aversie tegen alles wat met onderwijs te maken heeft opgelopen! Zo zie je maar, het Felisenum was geen plek voor creatieve mensen met een eigen wil! Maar knap wat je nu presteert! Hopelijk blijft de kwajongen in je zegevieren!"

"Ik lees nu voor de 2de keer je mooie verhaal over het Felisenum. Je hebt heel wat veranderd volgens mij. Het is er alleen maar kleurrijker van geworden. Het idee dat ik deel uitgemaakt heb van zoveel historie doet mij van binnen juichen. Wat was het leuk en wat heb ik aan de zijkant geleefd al die jaren. Observeren, dat is mij wel toevertrouwd, maar jou ook. Ik heb je natuurlijk uitgebreid gesproken bij het vorige lustrum en het mysterie Kees Swart is voor mij toen gedeeltelijk opgehelderd."

"Je weet, ik was ook niet een van de populaire meisjes en ik had "overal" een probleem mee... werd snel rood... jankte om "niets" !!! Je weet dat vast nog wel. Daarom vind ik het eigenlijk wel fijn om te horen dat ik niet de enige was die een probleem met "school" had. Eigenlijk heeft het me best wel een paar jaar gekost om toch contact te zoeken met "oude" klasgenoten omdat dat toch de "slechtste" jaren van mijn leven waren.
[...]
Snippe... sprak vochtig... snapte er niets van... (pas op de apothekers-assistente-school begon ik scheikunde te begrijpen) ben geslaagd met een 9!!) Tromp... in de klas... chaos... in de 3de had ik een herexamen... kreeg wat bijlessen van hem, begon het toen een beetje te begrijpen... ik haalde wel het herexamen!! Was zijn bij-naam niet "Nico-Tinus"!! Gymnastiek... gelukkig hadden wij dan Mevrouw Mulder... ik kon het goed met haar hebben... was ook wel goed in gymnastiek, dat scheelt... vergeet nooit dat we als 2de klassers wonnen van de 6de met softbal (ik was de catcher!!) Gymnastiek was dan ook de enige klas waarin ik enig respect kreeg voor mijn prestaties (heel anders dus dan bij jou)! De rest van mijn "schooltijd" was voor mij een "hel". Later heb ik nog heel veel diploma's en certificaten gehaald, maar nooit in schoolverband... altijd met schriftelijke cursussen.
[...]
Tot slot, herinner je je Otto Klap nog, onze "heel" tijdelijke muziekleraar (de stoelen vlogen door de ramen naar buiten)."

"Even over Hof: weet je dat ik een paar keer op zijn dochtertjes heb gepast, eentje had toevallig dezelfde naam als ik. Leuke meisjes en een aardige vrouw weet ik nog. Hof gedroeg zich thuis veel meer ontspannen dan als leraar. Daardoor was mijn beeld van hem in die tijd ook een stuk milder dan dat van de meeste van mijn klasgenoten.
Maar mijn favorieten waren toch Kramer en Bouman. Met laatstgenoemde heb ik na mijn eindexamen nog een aantal jaren contact gehad. We maakten culturele uitstapjes en filosofeerden er op los onder het genot van een drankje en een hapje. Helaas was ik zo naïef dat ik niet doorhad dat hij eigenlijk meer wilde dan dat. Toen het me te heet onder de voeten werd heb ik het contact verbroken, wat ik wel jammer vond. Het was een interessante kerel."

"Heel interessant wat je schreef over je studie sociale geografie en voor mij heel herkenbaar hoe je over de anderen dacht. Fijn dat je uiteindelijk in de fotografie vond wat je zocht.
Veel, heel veel mensen passen zich aan. Veel minder mensen blijven zich daarover verbazen. Gaat je goed!
Groet van een leeftijdgenoot die via het niet meer binnenkomen bij schoolbankverhalen op internet bij die van jou belandde."

vouwblaadjes
Ik herinner me nog de allereerste schooldag: zodra mijn moeder mij aan juf Jansen had toevertrouwd, sloeg ik luid blèrend met mijn vuistjes op de deur, waar de juf tegenaan moest leunen om mij binnen te houden. Ik kende er nog niemand. Vlak na mijn vierde verjaardag waren we van Anna Paulowna naar IJmuiden verhuisd. Al snel was ik voldoende gedresseerd om braaf naar school te gaan, maar echt naar mijn zin heb ik het er nooit gehad. Ik speelde graag met blokken. De juf vond het echter heel belangrijk dat we ook zestien vierkantjes leerden vouwen, zelfs toen we dat al tig maal gedaan hadden. Als het eindelijk weer tijd voor de blokken was, werd ik door de vechtersbaasjes uit mijn klas opzij geduwd. Ze gingen pas weg wanneer de juf zei dat alle jongens weer met vouwblaadjes aan de slag moesten. Dan bleef ik dus lekker tussen de blokken zitten en was ik Oost-Indisch doof als de juf mij tot de orde riep. Juf Jansen liet echter niet met zich spotten. Ze moest veertig kleuters in het gareel houden en duldde geen dissidentjes. Steeds vaker moest ik in de hoek staan. 

4 jaar? mwah... (1 januari 1962)

Schele Wimpie
Buiten liepen we soms met de orgelman mee. Of achter Schele Wimpie aan, een mongooltje uit de buurt. Altijd liep hij te roffelen op een grote trommel.
De wereld om me heen zat vol mysteries. Ik snapte niet hoe Sinterklaas met een paard over de daken kon lopen, vroeg me af wat 'communistisch China', dat op het radionieuws steeds weer plechtig werd aangekondigd, betekende, of hoe een boot zich over het water verplaatste zonder te zinken. Voor dat laatste had ik een oplossing bedacht: onder de schepen die ik tekende, zaten lange poten met wieltjes, zodat de vaartuigen over de zeebodem konden rijden en toch boven water bleven.
Op weg van school naar huis vertelde Frits me een keer heel stoer dat hij het sleuteltje van de gevangenis had. Ik begreep amper wat een gevangenis was, maar voelde me toch niet op mijn gemak. Wist ik veel dat Frits graag een beetje blufte…

Duinkrekels met o.a. Frits Rijperman, Cees Broek en Rob Naborn (1962-1963)

zingende Italianen
Juf Jansen kwam een keer op bezoek bij ons thuis. Sindsdien zei mijn moeder enkele keren: "Juf Jansen is gek met een touwtje om haar nek: trek, trek!" Wat voor raar spelletje dat nu toch was, wist ik niet. Jaren later begreep ik dat de juf was komen vertellen dat ik aanpassingsproblemen had. Mijn moeder wist zich daar blijkbaar niet goed raad mee en kon dan nogal theatraal uit de hoek komen. Naarmate ik ouder werd, zou ik steeds minder gaan voldoen aan het simpele ideaalbeeld dat ze voor ogen had. Ze kon sowieso beter opschieten met jonge kinderen, die met sprookjes en spelletjes nog te sussen waren, dan met tieners die confronterende vragen gingen stellen. Ook leek ze meer van meisjes dan van jongens te begrijpen; misschien kwam dat omdat ze wel drie oudere zussen, maar geen broers had.
Als kleuter kreeg ik ernstig last van mijn maag en darmen. Daarvoor gingen we naar een kinderarts in Beverwijk: helemaal door de Velsertunnel. Soms zat achter in de bus een groep zingende Italianen, op weg naar de hoogovens. Naar school hoefde ik voorlopig niet meer en ik genoot van de herwonnen vrijheid: volop spelen met mijn eigen blokken en lekker crossen op mijn step.

verveling
Ik was trots toen ik eindelijk naar de Grote School mocht. De eerste jaren waren goed te doen, al sloeg de verveling snel toe en moest ik nablijven als ik niet bij de les was. Juf Braaksma kon niet weten dat ik het eerste leesboek tijdens de les al uitgelezen had, terwijl ze met de klas pas halverwege was.
Juf Parent was soms best een bitch, maar dat moest ze ook wel zijn om respect af te dwingen in een klas van veertig leerlingen. De gedichten van Annie M.G. Schmidt die ze voorlas, maakten alles goed. Zoals deze:

Ik ben lekker stout

Ik wil niet meer, ik wil niet meer!
Ik wil geen handjes geven!
Ik wil niet zeggen elke keer:
Jawel mevrouw, jawel meneer...
nee, nooit meer in m'n leven!
Ik hou m'n handen op m'n rug
en ik zeg lekker niks terug!

Ik wil geen vieze havermout,
ik wil geen tandjes poetsen!
Ik wil lekker knoeien met het zout,
ik wil niet aardig zijn, maar stout
en van de leuning roetsen
en schipbreuk spelen in de teil
en ik wil spugen op het zeil!

En heel hard stampen in een plas
en dan m'n tong uitsteken
en morsen op m'n nieuwe jas
en ik wil overmorgen pas
weer met twee woorden spreken!
En ik wil alles wat niet mag,
de hele dag, de hele dag!

En ik wil op de kanapee
met hele vuile schoenen
en ik wil aldoor gillen: nee!
En ik wil met de melkboer mee
en dan het paardje zoenen.
En dat is alles wat ik wil
en als ze kwaad zijn, zeg ik: Bil!

Bij deze juf leerde ik tenminste nog wat. Ik haalde hoge cijfers, behalve voor schrijven: mijn hanepoten leverden slechts vieren en vijven op. En Juf Parent was heilig vergeleken bij wat nog komen zou...

Gunningschool, derde klas met juf Parent (1966-1967)

Dikke Wille
Vanaf het eind van het derde jaar kregen we Henk Wille voor de klas: een echte kerel die niet gebukt leek te gaan onder enige intellectuele bagage en verzot was op voetballen en eten. Op deze school kwam hij daar goed mee weg.
Willes eetlust was niet te stillen. Elke dag liet hij tijdens de les iemand uit het raam klimmen om worst voor hem te halen. De slager om de hoek moet een gouden tijd hebben gehad. Ook Willes manier van lesgeven was opzienbarend: wekenlang liet hij ons alleen maar cijferen, waardoor ik voor het eerst echt de pest aan school kreeg.
Taal leerden we onszelf door tijdens de les elkaars stripboeken te lezen. Dikke Wille vond het prima, zolang zijn maag maar gevuld was. 'Erst kommt das Fressen, dann die Moral' moet zijn motto zijn geweest. Kreeg hij weer trek, dan verscheen er een valse blik in zijn ogen. Bijten deed hij niet, maar gooien des te meer. Meestal met krijt of met een balletje, maar als je pech had kreeg je een sleutelbos tegen je hersenpan. Zo leerde ik razendsnel duiken en opzij springen (een strategie die ik tijdens sportlessen op de middelbare school toe ben blijven passen om aansuizende ballen te ontwijken, tot wanhoop van de gymleraar).
Ook heel apart was Willes manier om beweeglijke leerlingen, die hun stoel zelden met vier poten op de grond lieten staan, aan te pakken. Wie zag dat iemand op een stoel zat te wippen, mocht daar van hem een eind aan maken door die stoel met een ruk naar achteren te trekken. Zo viel ik dankzij een alerte achterbuurman regelmatig met mijn stoel op de grond en begon het klaslokaal steeds meer op een slagveld te lijken.

strafregels
Dinsdagmiddag begon meestal met een uur zwemles. Daarna fietsten we terug naar school, waar Wille niet stond te popelen om nog een uur les te geven. Haast elke week bedacht hij wel een reden om de hele klas na het zwemmen honderd strafregels te laten schrijven. Na een stuk of wat van zulke middagen ging ik me afvragen waarom we dit nog pikten en iedereen toch steeds weer braaf die honderd regels neerpende. Helaas miste ik het charisma om mijn klasgenoten mee op de barricaden te krijgen. Wel verscheurde ik, toen we ons strafwerk thuis af moesten maken, verontwaardigd mijn reeds volgeschreven velletjes op het schoolplein.
Al snel werd ik mikpunt van Willes toorn. Steeds vaker werd ik de les uitgestuurd en moest ik op de gang bij het keukentje staan. Als ik dan merkte dat Lambeck, het licht ontvlambare schoolhoofd, er aan kwam, verborg ik me in het bezemhok onder de trap. Daar vond ik op een dag mijn fiets terug, die een week eerder uit de stalling was verdwenen en zogenaamd door niemand gevonden was! Ik heb niet kunnen ontdekken of er achter in de bezemkast nog lijken lagen, want voortaan werd ik met tafel en stoel op de gang gezet, zodat Wille me vanuit de klas nog kon zien. Qua comfort was dit wel een vooruitgang.

etterbakjes
Dikke Wille was niet het enige onheil dat voortdurend op de loer lag. De straten van IJmuiden werden onveilig gemaakt door vechtlustige etterbakjes die ik liever niet tegen het lijf liep. Soms had ik ze op tijd in de gaten en wist ik met een omweg veilig thuis te komen. Ook met hard rennen kon ik ze aardig op afstand houden. Wanneer ze echter samen met mij uit school waren gekomen en riepen: "Jou moet ik nog hebben!", was ik hun prooi en kwam ik bont en blauw geslagen thuis.
Safer was het in het bos, waar ik veel met Frits speelde. Frits was ook een prima bodyguard tegen straattuig. Soms fietsten we naar de spoorlijn voor de treintunnel. We legden dan een stukje grind bovenop de rails, doken weg en bleven wachten tot er een trein voorbijkwam. Gelukkig reden de treinen altijd door. Ook crosten we door de voortuin van onze klasgenootjes Shirley en Louise, of haalden met onze lieve smoeltjes oude kranten op om fikkie te gaan steken.

Frits (cool in zijn fietskledij) en ik ('strak in het pak', conform de mode-opvattingen van mijn moeder) (1967)

prikkeldraad
Een van mijn favoriete plekken was het hoge duin dat werd afgegraven om plaats te maken voor de voetbalvelden van Stormvogels. Hier kon je vele meters naar beneden springen en een zachte landing in het zand maken. Zolang je niet te dicht bij de dragline kwam, leek het hier niet gevaarlijk, totdat een blindganger uit de Tweede Wereldoorlog uit het zand werd opgevist: half IJmuiden werd geëvacueerd totdat de bom onschadelijk was gemaakt.
We kropen hier onder het prikkeldraad door naar de verboden duinen waar Zeewijk gebouwd werd. Al gauw werden we betrapt door een boswachter. Hij had een boek met alle namen en adressen in IJmuiden bij zich en heeft, nadat we keurig onze namen hadden genoemd, een brief naar onze ouders laten sturen. Er mocht niet gespeeld worden in deze mooie kwetsbare duinen, die echter gedoemd waren plaats te maken voor lelijke torenflats, wegen en sportvelden.
Het afgraven van duinen en het bouwen van steden ging ik zelf nabootsen in duinzand. Later ging ik hiervoor naar het strand, waar bij laag water ook stromend water voorhanden was voor mijn eigen versies van de Deltawerken. Op de stillere stukken strand had ik gelukkig geen last had van straatschoffies en leeftijdgenoten die niets van mijn creaties begrepen en het maar kinderachtig vonden dat ik nog met zand speelde.

tijdgeest
Geleidelijk werd mijn wereld groter dan de directe omgeving van IJmuiden. Op de fiets reed ik als elfjarige al stiekem naar Haarlem. Amsterdam bleef voorlopig nog buiten bereik, al drong er wel iets door van de nieuwe tijdgeest in sommige rijmpjes die op het schoolplein werden opgedreund:

Lange haren, witte jekken,
Laat de smerissen maar verrekken.
Oef oef oef, tam tam tam,
Wij zijn lid van de Provo stam!

Ik had natuurlijk geen idee wat met 'Provo stam' werd bedoeld, maar voelde wel aan dat dit minder vunzig was dan een ander populair aftelrijmpje:

Achter in een trammetje
Daar stond een dikke griet.
Een van de jongens
Die beet haar in haar tiet.
Foei stoute jongen!
Daar mag je niet aan kommen.

tics
Uiteindelijk verloste meneer Hessels ons van Dikke Wille. Er restte nog een paar jaar om ons in te laten halen wat bij Wille was blijven liggen. Nogal wat klasgenootjes konden alleen stripverhalen lezen en strafregels schrijven. Vaak moesten ze ook de tafels van drie tot en met negen nog leren.
Zelf had ik nogal wat averij tussen de oren opgelopen. Ik werd onrustig, neerslachtig en kreeg last van driftbuien en nerveuze tics, die voor mijn medescholieren niet onopgemerkt bleven. Ook Frits vond mij niet cool meer en liet duidelijk merken dat hij geen behoefte meer had aan mijn gezelschap.
De kinderpsycholoog kon gissen naar de oorzaken en verwees me door naar een specialist. Een EEG (hersenscan), pillenkuur en vele bezoeken aan de neuroloog volgden tot rond mijn veertiende. De diagnose die destijds werd gesteld, is inmiddels achterhaald. Maar ook vandaag de dag zouden de symptomen vast en zeker een modieuze naam hebben gekregen.
Hessels maakte er met zijn kids het beste van, maar kon met mij niet veel meer beginnen. Op school bleef ik me stierlijk vervelen. Huiswerk maakte ik niet, strafwerk en nablijven was routine geworden. Op een dag schreef Hessels een boze brief die ik door mijn ouders moest laten tekenen. Daar had ik helemaal geen zin in; mijn ouders begonnen steeds meer een verlengstuk van de school te worden. Wekenlang verzon ik uitvluchten waarom ik de brief nog niet had laten tekenen, totdat mijn moeder hem uit de zak van mijn jas viste toen ze deze in de was wilde doen.

quasistoer
Mijn onvrede met van alles en nog wat resulteerde soms in uitdagend quasi­stoer gedrag. Zoals op een middag, toen ik bij het verlaten van de school een onbekende moeder met een norse blik over het schoolplein zag lopen. Vermoedelijk had ze een afspraak met schoolhoofd Lambeck, waar ze zich overduidelijk helemaal niet op verheugde. Voor ik er over na had kunnen denken, riep ik luid "Vuil wijf!" en ging er vervolgens snel vandoor. De volgende dag moest ik bij Lambeck komen. Nog nooit had ik hem zo kwaad gezien. Ik verwachtte een donderpreek en heel veel strafwerk. De verbale afranseling liet ik als een zware onweersbui over mij heen stromen. Daarna gaf Lambeck mij echter geen bergen strafwerk maar vroeg hij naar het beroep van mijn vader. Hij wist drommels goed dat mijn vader leraar was en vond blijkbaar dat ik moest beseffen dat een leraarszoontje zich anders hoorde te gedragen dan een doorsnee IJmuidens straatgozertje. Ik antwoordde braaf 'ja meneer' en 'nee meneer' om de boel niet verder te laten escaleren. Eigenlijk had ik moeten zeggen: "Sorry meneer Lambeck, maar toen ik gisteren die moeder op het schoolplein passeerde, kreeg ik opeens een opwelling van het syndroom van Gilles de la Tourette. En als u vindt dat leraren een voorbeeldfunctie horen te hebben, waarom heeft u dan in hemelsnaam Henk Wille aangenomen en jarenlang zijn gang laten gaan?" Gelukkig voor Lambeck was ik niet zo assertief en had ik nog geen weet van interessante termen waarmee puberaal gedrag witgewassen kan worden; met zijn paars aangelopen hoofd en fragiele gezondheid had hij wel een acute hartstilstand kunnen krijgen...
In het laatste jaar trok ik nog op met Hendrik (die mij een paar jaar eerder in het Gijzenveltplantsoen nog flink in elkaar had geslagen; blijkbaar was ik me goed bewust van het principe 'if you can't beat them, join them'). Na het afscheidsfeest zag ik helemaal niemand meer. De Cito-toets had mijn klasgenoten op andere scholen doen belanden. Alleen Ineke ging net als ik naar het gymnasium. Daar zou ik mijn draai wel vinden, dacht men.

Felisenum-blues
Acht heftige jaren heb ik hier doorgebracht met strebertjes, nerds in de dop, ontkiemende corpsballen en dolende pubers. Er heerste een cultuur van presteren, incasseren en vissen naar de gunsten van wispelturige leraren. Dit paste niet bij mij, want erg ambitieus, stressbestendig of handig in de omgang was ik niet. Wel verlegen (hoezeer ik dat ook probeerde te overschreeuwen) en rusteloos als ik me niet op mijn gemak voelde; ook masochistisch genoeg om de Felisenum-blues tot het einde uit te zingen, al was ik na mijn ervaringen op de lagere school niet bereid om alles over mijn kant te laten gaan. Ook op deze school zat er voor mij al gauw niks anders op dan de confrontatie aan te gaan, al werd me na verloop van tijd wel duidelijk dat ik hier andere strategieën moest hanteren dan ik in IJmuiden had aangeleerd.

Brulpaap
Vanaf de eerste schooldag lag ik op ramkoers met gymleraar Mulder. In turnen was ik niet slecht, maar Mulder vulde zijn uren vooral met allerlei teamsporten waarvan niemand mij de regels had bijgebracht. Hockey, volleybal en softbal waren totaal onbekend voor mij; en wat er zo leuk aan was om elkaar op te jutten en af te snauwen om zoiets banaals als een voetbal, had ik ook al nooit begrepen. Tot overmaat van ramp was de communicatie tussen mijn onrustige hoofd en slungelige ledematen verre van optimaal voor dit soort sporten. Niet voor niets ging ik de eerste jaren regelmatig naar een neuroloog. Bewegen in de buitenlucht deed ik overigens graag, maar dan wel op mijn eigen manier: niet op een fantasieloos sportveld en niet gebonden aan allerlei regeltjes en prestatie-eisen.
Mijn eerste goedbedoelde poging om een bal te werpen hoonde Mulder meteen weg als 'meidengooi'. Meer van dit soort kwalificaties volgden en al snel had ik het helemaal met hem gehad; ik raakte geen bal meer aan. In goed gezelschap van Willem Lust of Otto von Hertzberg bleef ik over wanneer er teams gekozen werden. Meestal stond ik achter in het veld weg te dromen. Een enkele keer klom ik in een boom naast het veld om neer te kunnen kijken op dat laag-bij-de-grondse gedoe met ballen. Maar Mulder hield nooit op om commando's à la Louis van Gaal uit te delen en mij uit te foeteren: "Swart, let op de bal!", "Swart, kom uit die boom!"," Swart, sta niet uit je neus te vreten!"
De enige keer dat Mulder een wadlooptocht organiseerde, was ik aangenaam verrast. Wadlopen vond ik gaaf. In plaats van blij te zijn dat ik nu eens wél enthousiast was voor een van zijn activiteiten, ontmoedigde Mulder mij om mee te gaan. Hij wilde niet geloven dat ik de pittige tocht naar Schiermonnikoog vol zou houden. Ik ging toch, zonder problemen. Het was typisch John Mulder: onuitstaanbaar dominant, altijd paraat met commentaar en nul komma nul begrip voor leerlingen die niet in zijn kudde mee wilden lopen.
Met Frans Visser imiteerde ik zijn donderpreken, Peter Tjalsma noemde hem treffend 'Brulpaap'. Sjef Souwer zag ik zelfs een keer aanstalten maken om met Mulder op de vuist gaan. Maar voor velen was hij een populaire leraar en zeker in Driehuis oogstte hij met zijn quasi-intellectuele houding en lidmaatschap van de Lions Club best veel aanzien. Inmiddels zullen heel wat van zijn toenmalige fans buikige zestigers zijn geworden, die fysiek niet meer in staat zijn om op eigen kracht tochten als deze te maken.

Felisenum, klas 1B met beeldend kunstenaar Henk Ames en Ma van den Berg, die de administratie deed (1970)

rijtjes en feitjes
Ook bij andere leraren was het spitsroeden lopen. Ik wilde best wel wat leren, maar was ook een verwoede dagdromer. Mijn gedachten waren zelden bij de les als het met een docent niet klikte. Wolkenluchten of wandplaten waren veel interessanter dan Latijnse stamtijden. Soms had ik ook al mijn aandacht nodig om de met speeksel doordrenkte propjes, die enkele klasgenoten mijn kant op schoten, te ontwijken. Op de lagere school had ik nooit wat aan huiswerk gedaan, maar nu was er niet meer aan te ontkomen. Echt moeilijk was het allemaal niet. Superslim hoefde je op een gymnasium ook niet te zijn, je had meer aan een fotografisch geheugen. Na schooltijd kon ik me echter maar weinig herinneren van wat tijdens de lessen besproken was. Ook kostte het me veel moeite om aan het eind van de middag mijn puberende hoofd nog een paar uur aan het werk te zetten. Ik had weinig zitvlees en haatte het eindeloos instampen van rijtjes en feitjes. Vragen over de les stelde ik nooit. De leraren zouden me toch maar een sukkel vinden of erachterkomen dat ik helemaal niet had opgelet. Als ik zelf een vraag moest beantwoorden, had ik vaak geen flauw idee waar het over ging en probeerde ik me er op een clowneske manier uit te redden.
Later is me wel duidelijk geworden dat de manier waarop les werd gegeven, helemaal niet bij mij paste. Ik scoor namelijk hoog op eigenschappen die worden toegeschreven aan 'beelddenkers', terwijl traditionele lesmethodes gebaseerd zijn op 'woorddenken' (zie www.unique-talentbegeleiding.com/beelddenken1.html). De prestatiedruk leidde tot faalangst en ondermijnde mijn motivatie om naar school te gaan. 's Nachts droomde ik vaak dat ik achter in een bus zat die in tweeën brak: het voorste deel reed dan altijd gewoon door terwijl het achterste verongelukte. Na zo'n onrustige nacht brak meestal een stressvolle ochtend aan: keihard fietsen om net wel of net niet voor de tweede bel op school te zijn. En in het laatste geval ongezien voorbij het kantoortje van Ma van den Berg proberen te komen en stilletjes het leslokaal binnensluipen. Laat komen had overigens als voordeel dat het vieze rookgordijn in het halletje waar door scholieren gepaft mocht worden, dan al enigszins was opgetrokken.

misplaatst schuldgevoel
Na het derde jaar kreeg ik een herexamen Grieks, wat betekende dat ik de hele zomervakantie moest gaan werken aan mijn meest gehate vak, waarvan niemand mij kon uitleggen wat de zin ervan was - terwijl de zomervakantie in 'normale' jaren de enige periode zonder stress was (afgezien van kleinere ruzies, die weinig met schoolprestaties hadden te maken, en de permanente strijd om positieve aandacht van mijn ouders, waar mijn broer en zussen succesvoller in waren dan ik). Ik had toen beter naar een andere school kunnen gaan, maar mijn ouders gingen er stilzwijgend van uit dat ik mijn best zou doen om toch in het volgende jaar van het gymnasium te komen. Dat deed ik onder druk van een misplaatst schuldgevoel (mijn ouders vonden immers dat ik dankbaar moest zijn dat ik naar deze school mocht gaan; net als de moeder van oud-Felisenumleerling Siem Slings (zie zijn heerlijke betoog over het Felisenum in de jaren 60 in dit webarchief) voelde mijn moeder zich stiekem een beetje verheven boven moeders waarvan de kinderen naar 'lagere' schooltypes gingen).
Na dit herexamen op het nippertje gehaald te hebben was ik vastbesloten om niet nóg eens een zomer zo te laten verpesten. Dus voerde ik in de vierde klas na de paasvakantie zo weinig uit, dat ik zeker zou blijven zitten en tenminste weer een echte vakantie zonder schooltaken zou hebben. Vervolgens zou ik nog enkele jaren mijn tijd op deze school uitzitten zonder echt te geloven dat ik er ooit nog met een diploma van af zou komen. Vier jaar lang had ik in de oneven jaren een herexamen (Grieks of Latijn) en bleef ik in de even jaren zitten. De laatste twee jaar ging het weer goed, maar mijn afkeer van het gymnasium was toen al niet meer te keren.

verwachtingen
Thuis knapte ik af op de hooggespannen verwachtingen van mijn ouders. Voor hen was onderwijs iets heiligs: het enige dat leek te tellen, waren de schoolprestaties van hun kinderen. Ze wilden me klaarstomen voor een wereld waarin zij zelf de weg niet goed kenden en konden niet bevatten dat ik andere keuzes zou gaan maken dan zij voor ogen hadden. De taakopvatting van mijn ouders zou ongetwijfeld veel waardering hebben gehad van iemand als André Rouvoet (minister voor Jeugd en Gezin in het laatste kabinet Balkenende), maar in mijn ogen was hun manier van leven steeds meer een stressvolle en tobberige onderwerping aan de heilige drie-eenheid van carrière, huis en gezin. Voor mij geen aantrekkelijk voorbeeld om later te volgen. Zelf zou ik er sowieso niet gelukkig van worden; door de vele publiciteit rond het rapport 'Grenzen aan de groei' van de Club van Rome ging ik ook beseffen dat de wereld echt niet zat te wachten op eventuele nakomelingen van mij, zeker niet als dat er net zo veel zouden zijn als mijn ouders op de wereld hadden gezet.
Ik zette steeds meer vraagtekens bij alles wat van mij verwacht werd, maar had nog geen overtuigend alternatief voorhanden. Mijn ouders konden stellig beweren dat ik helemaal vrij was om mijn eigen keuzes te maken (ze peperden me alvast in dat ik later niet moest gaan verkondigen dat ik van hen zo nodig had moeten studeren...), maar die keuzes moesten uiteindelijk wel hun goedkeuring krijgen. Het werd niet op prijs gesteld dat ik verder probeerde te kijken dan hun eigen blikveld toeliet. Ze kenden maar één recept voor een zinvolle manier van leven, waarvan ze de ingrediënten al keurig hadden uitgestald om te voorkomen dat ik, in hun eigen woorden, 'door scha en schande' wijs zou moeten worden. De overdosis aan dwangmatige goede bedoelingen had ik graag ingeruild voor een beetje meer ontspannen begrip. Dat laatste zou ik uiteindelijk nog het meest vinden bij een paar leraren.

stichtelijke moraal
Elke keer wanneer ik mijn rapport had laten zien, tierde mijn moeder dat ik mijn toekomst verknalde en bedolf ze mij met haar jeugdtrauma's en gemiste kansen. Overigens maakte ze op geen enkele manier aannemelijk dat ze het verder geschopt zou hebben als ze meer kansen had gekregen. Voor haar huwelijk was ze verpleegster geweest (in Friesland, waar rond 1950 meisjes met alleen huishoudschool nog toegelaten werden in een ziekenhuisopleiding). Later, toen ze de vijftig al gepasseerd was, is ze nog begonnen aan cursussen Duits en Engels, waar ze al heel snel de brui aan gaf omdat ze er compleet gestresst van raakte. Als ze zo intelligent en ambitieus was geweest als ze zelf beweerde te zijn, had ze op z'n minst naar de moedermavo kunnen gaan. Het was echter absoluut taboe om hardop tegen mijn moeder te zeggen dat ze verwachtingen koesterde van haar kinderen waar ze zelf nooit aan zou hebben kunnen voldoen, maar dat ze wel hoopte een zeker aanzien te verwerven door onze prestaties. Ze had zich nooit ontworsteld aan de simpele, vaak stichtelijke moraal van meisjesboeken en damesbladen uit de vroege jaren vijftig (bij het zien van een klassenfoto kon ze het een keer zelfs niet laten om een paar ideale schoondochters voor mij aan te wijzen) en stond stijf van de tegeltjesspreuken waarmee ze haar kinderen tot succesnummers dacht te kunnen drillen. Ik moest 'woekeren met mijn talenten' of anders maar een baantje gaan zoeken.
Hoewel mijn moeder van huis uit niet gebukt ging onder een streng geloof, vertoonde ze alle trekken van een bloedserieuze cultuurcalvinist. Het leven was voor haar geen feest. Een groot denker was ze niet, wel had ze over allerlei nieuwe verschijnselen die ze niet begreep, een ongezouten mening: ongehuwd samenwonen was 'hokken', vrouwen die demonstreerden voor het recht op abortus waren 'hoertjes', mannen met lange haren waren vies en onverzorgd, homo's en kinderloze echtparen waren sneu (net als ouders van kinderen die naar de LTS of huishoudschool gingen), mannen zonder fatsoenlijke baan of carrière waren 'kneusjes'. Als er op de TV gezoend werd, reageerde ze alsof er iets obsceens werd vertoond (tijdens de mooie naaktscènes van Pleuni Touw in de serie 'De Stille Kracht' was ze geschokt en siste ze vol afschuw dat dit 'een slechte vrouw' was). Naar veel programma's mocht bij ons sowieso niet worden gekeken; Barend Servet, Fred Haché en Sjef van Oekel heb ik helaas moeten missen. Ook over vrouwencafé's of baaldagen kon mijn moeder tijdens het afwassen flink te keer gaan. Alles wat hip, ludiek of onconventioneel was, vond ze maar raar.
Het was vast niet de bedoeling van mijn moeder geweest om mij te stimuleren over al deze thema's eigen opvattingen te ontwikkelen die anders waren dan de hare, maar dit was wel het effect van het ongevraagd ventileren van haar mening over alles wat niet in haar vertrouwde wereldje paste. Wanneer ik openlijk commentaar gaf dat haar niet beviel, kreeg ik mijn kritiek als een boemerang retour. Ik moest niet denken dat ik iets had in te brengen zolang ik niet met goede rapportcijfers thuiskwam!
Meer dan eens voegde ze er aan toe - als verzachtende omstandigheid of om zichzelf vrij te pleiten? - dat ik de slechte eigenschappen van mijn beide opa's had meegekregen (in mijn herinnering twee bejaarde mopperkonten: de een was een dominante man die een leven als kleine zelfstandige visser op Wieringen geleid had en als negentiger nog lange monologen af kon steken over gruwelijke verkeersongelukken op de Afsluitdijk en ander wereldleed, de ander was een Westfriese arbeider met twaalf ambachten en dertien ongelukken, die een eenzame verbale strijd voerde tegen het kapitalisme).
Mijn moeder leek niet in staat om te beseffen dat haar gedrag nogal genant was en dat ik in veel opzichten best een makkelijke puber was. Ik rookte niet, dronk niet, maakte de straat niet onveilig en hield me niet bezig met sex, drugs en rock-'n-roll. Mijn ouders hadden pech dat ik een eigen wil had en niet het brave modelkind wilde zijn dat zij graag op de wereld hadden willen zetten; ik had pech dat ik niet in een warm nest van creatieve levensgenieters op kon groeien.

kakburen
Met de buitenwereld had mijn moeder niet veel contact meer. Vriendinnen had ze niet en het contact met haar familie was na het overlijden van haar moeder steeds slechter geworden. In de volkse Saturnusstraat sprak ze al steeds minder met de buren, maar in de chiquere De Savornin Lohmanlaan, waar we gingen wonen toen ik zestien was, voelden onze naaste buren zich dermate boven ons verheven, dat ook mijn vader er geen normaal gesprek mee kon voeren.
De beide buurvrouwen waren domineesdochters, die natuurlijk direct doorhadden dat mijn moeder niet van hun stand was (wel had mijn moeder heel toevallig 25 jaar eerder de vaders van deze dames gekend). Buurman Koppe, die werkte in de maritieme dienstverlening, was een ferm voorstander van de Amsterdamse plannen om een grote voorhaven buiten de IJmuidense pieren aan te leggen, met aanvoerwegen door de duinen die nu gelukkig een Nationaal Park vormen. Tegelijkertijd organiseerde zijn vrouw collectes voor het Wereld Natuur Fonds (misschien wel omdat Bernhard van Lippe-Biesterfeld voorzitter van dat fonds was; deze buren waren zo oranjegezind, dat ze ook na het bekend worden van de Lockheed-affaire de vlag bleven hijsen op Bernhards verjaardag. En in verkiezingstijd kleurden hun ramen oranjeblauw van de VVD-affiches, ook aan de kant die vanaf de straat niet te zien was, maar wel pal tegenover onze voordeur lag.)
De andere buurman, Pim van Tongeren, was een nukkige professor in de geochemie aan de Universiteit van Amsterdam. Een van zijn ex-studenten was een jonge collega van mijn vader, die hem omschreef als een schertsfiguur, die de laatste jaren voor zijn emeritaat doorbracht in een glazen hokje, waar hij af en toe een Latijnse kreet slaakte. Buurman Pim pretendeerde een wijnkenner zijn. Mijn ouders hadden daarvan echter geen benul, toen ze hem bij een eerste kennismaking wijn inschonken uit een fles die sinds de jaarwisseling al weken of maanden halfleeg in de kelder had gestaan. Het drinken van wijn was iets waar ze niet mee waren opgegroeid en wat mijn moeder ook veel te duur vond.
In hun IJmuidense rijtjeswoning hadden mijn ouders nooit echt ruzie met de buren gehad, maar in hun Velsense villa ontstond een koude oorlog met twee fronten. De Van Tongerens klaagden over keukenluchtjes en de hoogte van een heg (die ze zonder overleg fors snoeiden), de Koppes eigenden zich een gezamenlijk pad tussen twee garages toe. Tijdens zo'n conflict riep buurvrouw Van Tongeren tegen haar man dat hij niet moest praten met 'het mindere volk' (haar ervaringen in een jappenkamp hadden haar gevoel voor rangen en standen duidelijk niet aangetast). Bij gebrek aan een Rijdende Rechter riepen mijn ouders de hulp in van een wijkagent, die de kloof tussen hun sociale onhandigheid en de kakkineuze arrogantie van de buren onmogelijk kon overbruggen. Uiteindelijk moesten landmeters van het kadaster uitsluitsel geven over de exacte ligging van de erfscheiding, op kosten van mijn ouders.
Het werd hier wel heel duidelijk dat de wooncarrière van mijn ouders hun maatschappelijke status had ingehaald. In Anna Paulowna, een gemeenschap van landarbeiders en bloembollentelers, moet mijn vader als onderwijzer tot de intellectuelen van het dorp hebben gehoord; ook in IJmuiden hadden mijn ouders nog wel enig aanzien. Maar juist nu ze in een 'goede' buurt woonden en hun kinderen naar de 'juiste' school lieten gaan, bleken ze daar niet meer mee te tellen. In Velsen-Zuid waren teveel ongeschreven regels waar ze geen benul van hadden.

stille sabotage
Mijn moeder vereenzaamde en raakte steeds meer de weg kwijt. In de buitenwereld was ze angstig, thuis werd ze steeds dwingender. Ze raakte ervan overtuigd dat planten die zij zelf in de tuin had gezet, door iemand anders werden weggehaald. Eerst vermoedde ze dat de buren bij nacht en ontij haar plantjes hadden verwijderd, later verdacht ze mijn vader hiervan. Uiteindelijk besloot ze tot een tuinscheiding. De een mocht van haar alleen in de voortuin werken, de ander alleen in de achtertuin. Het zou niet haar laatste paranoïde waan zijn. In plaats van zich in iemands achtergrond te verdiepen, vulde mijn moeder zelf met behulp van haar eigen normen en waarden in wat anderen in een bepaalde situatie zouden moeten doen of denken. Vervolgens ging ze ervan uit dat haar zienswijze overeenkwam met de realiteit. Ze ging er zelfs prat op dat ze mensen goed doorzag. Jarenlang heb ik gedacht dat de redeneertrant van mijn moeder uniek was, maar sinds ik enkele debatten met Rita Verdonk heb gezien, besef ik dat er misschien nog wel ergere vormen van bestaan.
Communiceren was hoe dan ook een niet geringe uitdaging. De simpelste manier om het thuis nog een beetje gezellig te houden, was ja knikken, zoveel mogelijk negeren wat er gezegd werd, vooral geen discussie aangaan en stilletjes je eigen gang gaan. Het ja knikken hield ik nooit lang vol. Jarenlang zou ik doormodderen tussen lusteloos conformisme, stille sabotage en openlijk verzet. Zo bouwde ik wel veel weerstand op tegen betutteling maar was er thuis nauwelijks ruimte voor het ontwikkelen van onderhandelingstactieken en andere sociale handigheden.

Felisenum, klas 2C met een nog niet zo oude heer Tromp (1972)

Pippi Langkous
Rond mijn vijftiende ging ik me steeds meer generen voor het gezin waar ik deel van uitmaakte. Toen ik een eend met vier identieke kuikens voorbij zag lopen, besefte ik dat mijn moeder mij nog altijd zag als een eigen broedsel en niet als een onafhankelijk individu in een vergevorderde staat van ontwikkeling, zeker niet als ze voor de zoveelste keer de namen van haar kinderen door elkaar haalde. Zij probeerde om mijn broer en zussen - die drie tot tien jaar jonger waren - zo lang mogelijk als jonge kinderen te behandelen en zoet te houden met spelletjes en verhaaltjes: wel Pinkeltje maar zeker geen Pippi Langkous, want dat was een raar meisje dat geen goed voorbeeld gaf. Ze wist zich echter geen raad met mijn oppositie. Op de planeet waar zij vandaan kwam, liepen immers alleen dankbare, ijverige en welopgevoede tieners rond, die geen kritiek hadden op hun hardwerkende ouders.
Mijn vader was subtieler en kon soms reageren met een licht onderkoelde humor, maar hij was ook een conformist die confrontaties het liefst uit de weg ging. Hij verborg zijn emoties zoveel mogelijk achter een façade van vormelijkheid. Voor zijn werk en studie kon hij zich urenlang afzonderen achter zijn bureau. De huiselijke beslommeringen en de opvoeding van zijn kinderen liet hij grotendeels over aan zijn vrouw. Als ik ruzie had met mijn moeder, koos mijn vader automatisch haar kant; anders zou ook hij op zijn donder krijgen. Eén van de lijfspreuken van mijn moeder was dan ook: "Man en vrouw zijn één in het huwelijk" (en mocht dat principe onverhoopt worden geschonden, dan gold nog altijd: "Scheiden is blijven zitten in de eerste klas van het leven"). Dat de wet die getrouwde vrouwen handelingsonbekwaam verklaarde (zie http://historiek.net), net voor de bruiloft van mijn ouders was afgeschaft, maakte weinig uit voor de rol die mijn moeder vervulde. Hoewel zij in feite de baas was, vond ze dat mijn vader als 'gezinshoofd' hoorde op te treden.
Na jaren avondstudie had mijn vader zich opgewerkt van boekhouder tot leraar (godzijdank werkte hij niet op het Felisenum, al voelde ik me daar wel verplicht om af en toe te laten zien dat ik geen braaf leraarszoontje was). Ook hij was gevormd in de jaren veertig en vijftig en verkeerde in de waan dat zijn eigen kinderen geen enkele reden hadden om lastige pubers te worden. Hij had er moeite mee zijn leraarspet af te zetten als hij thuis was en vond dat ik leefde als 'een luis op een zeer hoofd'. In het eerste jaar kwam hij mijn huiswerk nog wel eens overhoren, maar dat gaf hij al snel op met de verzuchting: "Als jij ooit een diploma haalt, kunnen ze het beste mijn naam erop zetten." Keer op keer vertelde hij dat hij zelf in 1940 met negens en tienen van de mulo gekomen was. Op ouderavonden wilde hij ál mijn leraren spreken. Dan waren de rapen gaar. Alleen Roos Haverkamp, die Nederlands gaf, was positief geweest. Ze had tegen mijn vader gezegd dat ze me een leuke jongen vond en dat het met mij uiteindelijk wel goed zou komen. Toffe vrouw, die Roos.

eigentijds
Roos Haverkamp (die later als Roos Lubbers naam zou maken op het Barlaeus gymnasium in Amsterdam) deed haar intree in mijn derde jaar. Hoewel ze tot dezelfde generatie behoorde als haar voorgangster Oskamp (die wellicht ook, zoals vele babyboomsters, later weer onder haar eigen naam Beintema door het leven is gegaan), was er een opvallend verschil in stijl tussen deze dames. Een stevige tante uit een dorp in Noord-Holland, die niet aarzelde om een leerling voor rund of koe uit te maken en de orde handhaafde door keihard met het houten handvat van een bordenwisser op tafel te slaan, werd opgevolgd door een tengere, goed geklede en welriekende vrouw uit Amsterdam, die ons op een elegante maar vastberaden wijze kennis liet maken met haar eigentijdse opvattingen.
Ik heb veel aan haar lessen gehad. In plaats van te verzuchten dat ik beter op zou moeten letten, stimuleerde ze me juist om mijn eigen gang te gaan en zelf te ontdekken waar ik goed in was. Rond mijn zestiende werd ze erg enthousiast over de opstellen die ik inleverde, waardoor ik steeds meer plezier in schrijven kreeg. Ook heeft ze mij, precies toen ik daar hard aan toe was, geholpen met het ontwikkelen van andere normen en waarden dan ik van huis uit had meegekregen. Zo haalde ze tijdens een discussie over legalisering van abortus de simpele wijsheden van mijn moeder onderuit door te verkondigen dat ieder meisje in mijn klas zwanger kon worden. Tot dan toe was mij altijd voorgehouden dat dit ondenkbaar was zonder huwelijk en had ik er verder maar niet over doorgevraagd. (Even leek zelfs 'draadloze' bevruchting' tot de reële mogelijkheden te horen, tot bij mij het kwartje viel na het lezen van stiekem op school verspreide pornoblaadjes; hierin werd eindelijk het paringsproces zelf uitvoerig en prikkelend beschreven, terwijl tijdens de biologielessen elke nieuwsgierigheid hiernaar was gesmoord in eindeloze uitweidingen over eisprongen en celdelingen).
Niet iedereen was gecharmeerd van de lessen van Roos Haverkamp. Dat bleek toen een voor mij onbekend gebleven klasgenoot tijdens de pauze 'haverconcentratiekamp' op het schoolbord had geschreven. Waar andere leraren een klopjacht naar de dader zouden zijn begonnen, besloot Roos de uitdaging in eerste instantie te negeren en gewoon les te geven. Een paar dagen later begon ze zonder enige uitleg, maar stijlvol en doeltreffend, voor te lezen uit 'Ondergang' van Jacques Presser; eerst kalm en routineus, maar na een tijdje werden haar ogen rood en biggelden er tranen over haar wangen. Muisstil luisterden we toe. Zonder gebruik te maken van dreigementen, verklikkers en sancties werd ons duidelijk gemaakt dat er een grens was overschreden.
Helaas vond Roos na drie jaar een andere baan. Haar vakgenoten en opvolgers - de goedmoedige provinciaal Don, de kunstdandy Lex ter Braak en het museumstuk Van Eck - konden haar niet echt vervangen.

rode deur
Vaak moest ik me melden achter de rode deur van de rectorskamer. Soms wist ik niet eens waarom, maar wat maakte het ook uit: leraren kon ik met mijn ongemakkelijke mix van schroom en boosheid toch niet behagen en bij gebrek aan beter leek de geuzenrol van zondebok zo gek nog niet. Af en toe een relletje was ook broodnodig voor onze sociale vorming: nogal wat docenten lieten zich dan rap ontmaskeren als naar spruitjes geurende keizers zonder kleren.
Rijk Kofman was overigens een sympathieke en integere rector. Als een eerbiedwaardige Albus Perkamentus (alias Dumbledore) paste hij de laatste jaren voor zijn pensionering op de school, nadat zijn voorganger Nederlof ziek geworden was. Hij had deze job niet geambieerd en leed niet aan de kapsones waar eerzuchtige leidinggevenden vaak last van hebben. Ook had hij zelf vroeger op de HBS gezeten, waardoor hij beter dan anderen besefte dat het gymnasium niet zaligmakend was.
Verder wist hij met onzekere en beweeglijke jongetjes om te gaan. Ambtshalve sprak hij me ouderwets vermanend toe en soms dreigde hij me van school te sturen, maar hij liet me wel in mijn waarde. Achter de jampotglazen van zijn bril school een vriendelijke blik; ik kreeg nooit het gevoel dat hij een hekel aan me had. Zijn kalme terechtwijzingen werkten beter dan de harde maatregelen van anderen, die bij mij slechts verontwaardiging en verzet opriepen.
Voordat hij rector werd, was Kofman een inspirerende natuurkundeleraar. Nadat hij had uitgelegd hoe een pomp werkt, ging ik er thuis zelf een bouwen van stukjes buis, ijzerdraad en kurk. Ik was toen amper veertien, maar mijn vader kon het weer niet laten om mijn creativiteit met kurk te beschouwen als het embryonale stadium van een wetenschappelijke carrière en overviel me met een brochure over opleidingen aan de TU Delft.
Zelf dacht ik op dat moment meer aan een leven als vuurtorenwachter op Terschelling, maar mijn vader zag liever dat ik zijn eigen, ook al niet erg realistische dromen waarmaakte. Onbezorgd knutselen en pretentieloos fantaseren werd niet langer gewaardeerd. En bij de warhoofden Van Heijst en Jansen, die als onervaren twintigers de lessen van Kofman gingen overnemen, was mijn kalverliefde voor het vak natuurkunde voorgoed passé.

shock and awe
Als ik pech had, was Kofman er niet en zat conrector Groenhart achter de rode deur. Altijd met een gladgeschoren tronie, strak gekamd en gedast, popelend om zelf rector te worden, wat hem uiteindelijk in Alkmaar gelukt is. Hij was oud-leerling van deze school en voelde zich geroepen om de gymnasiale mores uit zijn jeugd streng te bewaken, het liefst met 'shock and awe'-methodes. Cartoons in mijn schriften en erotische poëzie van klasgenoten in de schoolkrant moesten sneuvelen in zijn kruistocht tegen alles wat riekte naar subversie. Berucht waren zijn 'razzia's'. Groenhart observeerde dan vanuit de gang een les van een collega, gooide plotseling de deur open en riep driftig: "Jij, jij en jij daar, meekomen!"
Bij sommige lessen gebeurde dit zo vaak, dat we een alarmsignaal ontwikkelden. Zodra het hoofd van Groenhart voor een ruit verscheen, werd er "Razzia, razzia" door de klas gefluisterd, soms met de toevoeging "Grüne Polizei". Effectief was dit alarm echter niet. Groenharts gezag berustte op repressie, niets doen was voor hem geen optie: hij wist precies wie hij wilde pakken.
Op een dag viel ik, pisnijdig na anderhalf uur nablijven, onaangekondigd Groenharts kamer binnen om mijn strafwerk resoluut op zijn bureau te dumpen en vervolgens naar huis te gaan. Op dat moment had hij een ernstig gesprek met Max Verstappen (www.maxverstappen.nl), misschien wel een laatste poging om Max ervan te overtuigen dat kennis van morsdode talen veel belangrijker was dan poppentheater. Max vertelde me later dat Groenhart ziedend was over mijn actie. Tja, hij mocht zijn principes hebben, ik was de mijne aan het ontwikkelen en vond hem maar een sneue dienstklopper.
In een zeldzame vlaag van verlichtheid leek Groenhart zich wel eens te willen verdiepen in de zieleroerselen van zijn lastpakken. Hij vroeg mij een keer of de NJN niks voor me was, waar Marjolein Smit wervende stukjes over schreef. Misschien zou ik het bij deze natuurjongeren wel naar mijn zin hebben gehad, maar ik zat inmiddels te slecht in mijn vel om me bij wat voor groep dan ook aan te sluiten, laat staan op advies van Groenhart.

einzelgänger
Ik kreeg het gevoel dat niemand iets van mij begreep, werd steeds meer een einzelgänger en dook onder in mijn fantasie. Buiten schooltijd zag ik alleen nog af en toe Peter Tjalsma, die na de brugklas naar een andere school was gegaan.
Op school had ik overigens wel contact met klasgenoten, al was het oppervlakkig. Ik voelde me het meest op mijn gemak tussen goed in hun vel zittende nerds met enige diepgang en humor, maar de enkele keer dat ik iets met anderen deed, was het meestal met klasgenoten die er ook niet echt bijhoorden. Zo herinner ik me nog dat ik tijdens een tussenuur samen met Jan Peter de Haas en Frank Hölscher het Engelmundusbeekje in het park Velserbeek had afgedamd, waarna de pomp die dit zieltogende stroompje van water moest voorzien (na de laatste verbreding van het Noordzeekanaal was het grondwaterpeil flink gezakt, waardoor het beekje vaak droogviel), het met een knal begaf.
Afzondering leek uiteindelijk de beste manier om mezelf te kunnen zijn; in ieder geval beter dan proberen me te conformeren aan de vaak tegenstrijdige normen van ouders, leraren of leeftijdgenoten. Zonder mensen om me heen voelde ik me soms wel wat eenzaam, maar ook een stuk rustiger en was ik tenminste vrij om te doen wat me boeide, zonder het ongemakkelijke gevoel te hebben dat ik allerlei stunts uit moest halen of interesses moest veinzen om ergens bij te horen.
Gelukkig hoefde je in die jaren nog niet mee te doen aan allerlei door de commercie opgelegde leefstijlen. De gsm bestond nog niet, van sms'en of chatten had nog niemand gehoord. Dwingende kledingvoorschriften waren er godzijdank ook niet, want geld om kleren te kopen kreeg ik niet. Tot mijn twintigste moest ik alles dragen wat mijn moeder op de markt of bij Zeeman in Oud IJmuiden gekocht had. 'Als je er raar uitziet, word ìk er op aangekeken', was haar onwrikbare standpunt, waar ik me bij neer had te leggen. Ik was niet blij toen ik een hele winter in een grijze potloodventersjas rond moest lopen, maar gelukkig was ik daar na een jaar alweer uitgegroeid. Ik had nog geluk dat ik niet in kleren van een oudere broer hoefde te lopen, aangezien ik zelf de oudste was.
Wat voor een doorsnee tiener belangrijk hoort te zijn, interesseerde me ook niet zo. Ik meed grote fuiven waar je hoorde te doen alsof je uit je dak ging en kon mezelf uitstekend vermaken met bezigheden waarmee je geen vrienden maakt, maar waarvoor je ze ook niet nodig hebt. Zo werd ik een 'Eenzaam Priemgetal' met de illusies van 'Joe Speedboot'.
Urenlang kon ik wegdromen op het strand. Als het stormde met springtij, ging ik kijken hoe de buitenste duinenrij door de branding werd aangevreten. Soms wist ik nog net op tijd opzij te springen, terwijl ik het zand waar ik op stond al weg voelde zakken. In weekends fietste ik vaak meer dan honderd kilometer op een dag om mijn overtollige energie kwijt te raken en me even vrij te kunnen voelen. Dit liet ik me door niemand afnemen; mijn ouders voelden aan dat ik niks meer van hen zou accepteren als ze mij zouden ontmoedigen om te gaan fietsen. Voor het onderhoud aan mijn fiets en de uiteindelijke vervanging ervan moest ik wel zelf opdraaien. Ik kreeg daarvoor enkele guldens per week - hetzelfde bedrag als mijn broer en zussen, die niet half zoveel fietsten als ik. Alleen hobby's waarvoor je lid van een club moest zijn of lessen moest volgen, werden door mijn ouders vergoed. Dat wilden zij zelfs zo graag, dat ze regelmatig zeurden of ik geen muzieklessen wilde volgen, niet op paardrijles wilde of - o gruwel! - niet op dansles zou moeten gaan. Ik kwam al tijd tekort voor de dingen die mij boeiden en wilde die niet opofferen voor nog meer verkapte vormen van 'school', waar mijn ouders mij heen wilden sturen.
Uiteindelijk heb ik in de vakantie tussen mijn eerste en tweede vijfde jaar vier weken lang als schoonmaker bij de hoogovens gewerkt om mijn versleten schoolfiets te kunnen vervangen door de allergoedkoopste fiets met versnellingen. Die had ik nodig om een paar weken in Engeland te kunnen fietsen. (Overigens is het een wonder dat ik toen niet voortijdig ben ontslagen, want ik was totaal ongeschikt voor het zware werk in de bloedhete warmbandwalserij. De consulent op het arbeidsbureau vond me er al erg tenger uitzien voor dit werk; het speet haar echt dat ze geen ander vakantiewerk aan kon bieden. Van andere manieren om aan zulk werk te komen, had ik geen enkel benul. Ik moest het hier mee doen en haatte dit werk net zo als ik tijdens eerdere zomervakanties herexamens Grieks of Latijn had gehaat, maar het leverde me wel geld voor een nieuwe fiets op).
Op een landkaart markeerde ik alle wegen waar ik gefietst had en beschouwde dat gebied als mijn imperium. Verder hield ik bij wat voor weer het was geweest en legde dat in grafieken vast. Op mijn kamer tekende ik kaarten van gebieden die niet bestonden, die ik snel onder een stapeltje schoolboeken schoof als ik mijn moeder met een kop thee de trap op hoorde komen. Op mijn zestiende bracht ik zelfs uren door in de bibliotheek van de Topografische Dienst. Wanneer iets mij boeide, had ik geen moeite meer met urenlang stilzitten.
Later ging ik met steeds meer plezier lezen: meestal opiniebladen en reisverhalen, maar toen ik wat ouder werd was ik ook niet vies van romans. En jawel, last but not least fantaseerde ik over wilde avonturen met bloedmooie meiden, die ik in de verre toekomst nog wel mee zou gaan maken als ik geen scholier meer was en niet meer bij mijn ouders zou wonen. De werkelijkheid was te grauw, ik overleefde in mijn verbeelding.

fragmenten van zelf verzonnen landkaarten; de onderste kaart stond op een grote rol papier waarvan ik enkele meters volgetekend heb (1975-76). Veel meer kaarten en een uitleg erbij zijn hier te zien:
www.keesswart.nl/fantasiekaarten/fantasiekaarten.htm

Bint
Iets van die verbeelding herkende ik in de geschiedenislessen van Karst Bouman. Eindeloos kon hij uitweiden over de hofhouding van Lodewijk XIV. Dat was heel wat anders dan zijn eigen gezin met zeven kinderen in een niet zo ruim bemeten woning in Amsterdam... Wellicht droomde hij van glamour en maîtresses; of op z'n minst van een romance met een leerling, wat echter alleen was weggelegd voor de latere rector Lex ter Braak.
Bouman vertelde over zijn diensttijd in Indonesië en zijn fietstocht naar Parijs, die eindigde met een overdosis cider achter in een vrachtwagen. Hij las voor uit Max Havelaar over Saïdja en Adinda (waardoor ik ook de rest van dit boek ben gaan lezen) en zong de Marseillaise en de Internationale. Ook speelde hij Bint in een verfilming van Bordewijks gelijknamige roman, uitgezonden door de VPRO.
Tijdens zijn diensttijd in Indonesië werd Bouman ingezet voor de administratie, waarbij hij dagelijks de lijst met gesneuvelde militairen bij moest werken. Zijn bescheiden maar wel verplichte bijdrage aan de 'foute' kant van wat in feite een koloniale oorlog was, zal vast een grote rol hebben gespeeld bij zijn latere politieke stellingname. Voordat hij in Velsen kwam werken, was hij leraar en actief PSP-lid in Goes geweest. Op deze foto is te zien hoe Bouman in 1966 met zijn gezin de kerstnacht doorbrengt op het Binnenhof in Den Haag als sit-in protest tegen de oorlog in Vietnam. Toen in 1975 aan deze oorlog een eind was gekomen, hing hij de voorpagina van De Waarheid op het prikbord in zijn lokaal, met daarop in chocoladeletters 'VIETNAM BEVRIJD'.
Helaas vond Bouman het nodig om in het laatste trimester van de vierde klas, net toen ik het aardige van zijn lessen ging beseffen, les in saaie staatsinrichting te geven, waardoor hij niet meer aan de geschiedenis van de twintigste eeuw is toegekomen. Wie zoals ik voor een bètapakket koos, moest geschiedenis in het vijfde jaar laten vallen en had op deze school bitter weinig over de achtergronden van de beide wereldoorlogen opgestoken. Thuis las ik nog wel flinke stukken uit de boeken van Lou de Jong, die mijn vader verzamelde. Later heb ik alsnog een hoop over die wereldoorlogen opgestoken tijdens fietstochten en vrijwilligerswerk in Midden-Europa. Als vijftiger heb ik nog de hele frontlijn van de Eerste Wereldoorlog van de Vlaamse kust tot de Zwitserse grens afgefietst en er een fietsreisgids (www.frontlijnroute.nl) over geschreven (zie hier, hier en hier voor een beschrijving van het veldwerk). Alleen de alfa's konden eindexamen in geschiedenis afleggen, met verplicht Latijn én Grieks erbij. Voor mij was dat geen optie en werd het uiteindelijk 'bèta light', met Duits in plaats van scheikunde als examenvak.

cultfiguur
Grieks kregen we van Poortman, het vleesgeworden grammaticaboek. Maar liefst zes uur per week mocht hij doorzagen over de aoristus. Met zijn ernst en eruditie wist hij maar weinig pubers te boeien, al zullen sommigen van hen tientalen jaren later hún kinderen wel weer wijsmaken hoe fascinerend zij de taal van Homerus altijd gevonden hebben. Bij mij was al in de derde klas elke mogelijke interesse in dit toch al niet zo zinvol lijkende vak voorgoed verdwenen tijdens de chaotische lessen van Brakke des Bouvrie: daar werd al mijn aandacht in beslag genomen door experimenten met kneedgum en de zinderende mondharpimprovisaties van Toon Broekman, die ook zo prachtig diep vanuit zijn keel, zoals Tibetaanse monniken dat doen, "Tired!" door de klas kon roepen.
Al in de allereerste week dat we les in Grieks kregen, had ik besloten om na het vierde jaar deze dode taal niet in mijn vakkenpakket op te nemen. Ik vond het krankjorem dat iedereen op deze school werd geacht om minstens twee jaar lang veel tijd en energie te steken in het vertalen van hooguit enkele tientallen bladzijden Oudgriekse literatuur: in de praktijk een vorm van zelfkastijding die je moest ondergaan als een ontgroeningsritueel om later bij een elite te mogen horen die zich door een klassieke opleiding denkt te kunnen onderscheiden van het klootjesvolk.
Zolang ik niet van dit vak af kon komen, probeerde ik zoveel mogelijk af te kijken bij Paul Keemink, een pientere en behulpzame klasgenoot die naast me zat en wat ambitieuzer was ingesteld, om voor mijn ouders toch nog enigszins acceptabele rapportcijfers bij elkaar te harken.
Poortman vroeg zich hardop af of ik niet beter naar de bakkersschool had kunnen gaan (de minachtende blik waarmee hij het woord 'bakkersschool' uitsprak, liet er weinig twijfel over bestaan hoe Poortman neerkeek op dit soort vakopleidingen). Zes uur per week broden en taarten bakken in plaats van Homerus lezen zou voor mij zeker geen slechte ruil zijn geweest, al denk ik wel dat ik na een paar weken kneden en bakken aan een nieuwe uitdaging toe zou zijn geweest. Ik had sowieso beter naar een school kunnen gaan waar het ontdekken en ontwikkelen van je eigen talenten belangrijker werd gevonden dan het vertalen van Homerus en Vergilius. (Inmiddels begrijp ik natuurlijk wel dat iemand net zo geboeid kan worden door Griekse of Latijnse schrijvers als ik zelf gefascineerd werd door landkaarten, maar niemand maakt mij wijs dat gymnasia tegenwoordig zo populair zijn omdat de tieners van nu de schoonheid van klassieke talen herontdekt zouden hebben.)
Overigens was Poortman de beroerdste niet. Zijn regime was mild, waardoor ik rustig mijn gang kon gaan. Als ik onder zijn les niet druk bezig was om met behulp van een neusdruppelaar en een stukje ventielslang lege inktpatronen te vullen met ecoline, doodde ik de tijd door het miskende genie doctorandus E.L.J. Poortman tot in de finesses te observeren en uit te tekenen. Soms vertoonde Poortman enige zelfspot en hij was hoe dan ook een meesterlijk vertolker van de Ondraaglijke Saaiheid van het Bestaan. Ook Rob Naborn zag wel een cultfiguur in hem en bracht een serie 'E.L.J. Superstar' buttons en stickers in omloop. Jiskefet avant la lettre.

cartoon van het huis van Poortman in een schrift dat ik voor zijn lessen gebruikte. Toen conrector Groenhart dit schrift zag, moest ik het van hem vernietigen. Dus is het nu een van de weinige die ik bewaard heb.

ablativus absolutus
Arie Boomgaard zette zijn leerlingen graag in de zeik, maar als je een grap met hém uithaalde had hij een kort lontje. Ik kreeg met hem te maken door in de pauze een brok ijs uit het vijvertje in de schooltuin speels neer te leggen op de stoel van Willem Prins, een nogal gestreste nieuwe leraar die wel wat afkoeling kon gebruiken. Prins is niet gaan zitten. Een uur later nam Boomgaard het lokaal over en vond een plasje ijswater met wat kroos op zijn stoel. Ondertussen was ik met mijn klasgenoten al naar een ander lokaal vertrokken, maar Boomgaards leerlingen moeten op dat moment van een alleraardigst tafereeltje hebben kunnen genieten.
Aanvankelijk leken mijn klasgenoten de grap met het ijs wel te waarderen. Zodra echter bleek dat Boomgaard alles in het werk zette om er achter te komen wie verantwoordelijk voor deze actie was, bleek de steun vanuit de klas boterzacht te zijn. Iedereen moest nablijven totdat de dader bekend had. Al snel bleek de een na de ander bereid te zijn om mij te verklikken. 'Kees geef je aan', zeiden sommigen hardop.
Nog dezelfde winter werd ik overgeheveld van klas 2c naar 2b, waardoor ik voortaan Latijn van Boomgaard zou krijgen: vele jaren lang vijf uur per week huiveringwekkende kanonnades over de ablativus absolutus bij deze humeurige houwdegen en theatrale salonrevolutionair. Shit happens…
Boomgaard was een vat vol tegenstrijdigheden en gedroeg zich als een ex-gereformeerde die op zoek was naar een nieuw geloof (zie hier). Hij was gek op theater, flirtte met het antiautoritaire gedachtegoed van de jaren zestig en zeventig en noemde zichzelf zonder verdere toelichting een feminist. Tegelijkertijd voerde hij tijdens de les een schrikbewind.
Op een dag liet hij de maatschappijkritische toneelgroep Proloog langskomen; de acteurs kwamen geen voorstelling geven, maar stelden in een kringgesprek het traditionele schoolsysteem met cijfers en rapporten ter discussie. Wie echter de illusie had dat Boomgaard zijn manier van lesgeven nu radicaal om zou gooien, kwam bedrogen uit. Als een bezetene bleef hij zien en controleren wat er tijdens zijn lessen gebeurde - of je wel de juiste aantekeningen maakte en wat voor kleding je aanhad. Ook als je even op je nagels beet of een halve seconde in je neus peuterde, kreeg je van hem direct een kleinerend commentaar.
Boomgaard wist hoe hij zijn 'karbonaadjes' moest braden. Een meisje met pukkels werd door hem genadeloos voor 'krentenmik' uitgemaakt. Nooit heeft hij les in Romeinse geschiedenis gegeven of meer dan oppervlakkig iets verteld over de Romeinse cultuur (daarvan heb ik later tijdens vakanties in Italië en Frankrijk meer opgestoken dan gedurende acht jaar gymnasium, waar alle aandacht eenzijdig gericht was op het leren vertalen van Latijnse teksten); wel moesten we in het examenjaar opeens twee A4'tjes met namen van Romeinse keizers, hun oorlogen en de daarbij horende jaartallen in ons hoofd stampen. Alsof we niks beters te doen hadden! Ik weigerde het pertinent; al zou ik het hebben geprobeerd, ik was simpelweg te kwaad om ook maar één jaartal te kunnen onthouden (dat mijn klasgenoten deze nutteloze treiterlijsten wel zonder een spoor van verzet uit hun hoofd leerden, zegt iets over de kadaverdiscipline die op deze school werd nagestreefd). Beseffend dat het me nooit zou lukken om Boomgaard over te halen van zijn voornemen af te zien, besloot ik tot een persoonlijke boycot. Tijdens het schoolonderzoek liet ik alle vragen over de lijst met jaartallen simpelweg onbeantwoord. Dat ik hierdoor een zware onvoldoende kreeg, kon me niet eens zoveel schelen; het gaf mij wel een goed gevoel dat ik niet was gaan zwoegen voor deze tiran. Boomgaard was des duivels en dreigde mij dezelfde lijst bij een volgend schoolonderzoek nóg eens voor te schotelen, maar ik wist net zo goed als hij dat dit wettelijk verboden was. En hoe groter zijn irritatie, des te zoeter mijn wraak.
Gelukkig kon hij bij het landelijk eindexamen, waar een niet erg ingewikkelde tekst van Caesar vertaald moest worden, geen roet meer in het eten gooien. Hierdoor kreeg ik voor Latijn uiteindelijk toch een ruime voldoende op mijn eindlijst. Maar daarvan leek Boomgaard mij de eer niet te gunnen. Na de diploma-uitreiking kwam dit lekkere dier me doodleuk vertellen dat hij me er toch maar mooi doorheen gesleept had!
Jaren daarvoor had hij ons al willen dwingen om het schoollied te leren. Ook daar had ik me tegen verzet. Waarschijnlijk ben ik toen al voorgoed in ongenade gevallen bij Boomgaard. Het bombastische 'Gymnasii tandem' was geschreven door oud-rector Brommer (die na onze verhuizing uit IJmuiden een dementerende overbuurman bleek te zijn) en diende bij bijzondere gelegenheden gezongen te worden. Ik heb het nooit over mijn lippen gekregen.

Felisenum, klas 4B met invalster Derks, die de zwangere Roos Haverkamp verving (1974)

sjoemelen
Surrealistisch waren de lessen van Frans Snippe. Nog hoor ik zijn krijtjes vinnig op het schoolbord tikken terwijl hij razendsnel eindeloze koolwaterstofstructuren uitschrijft en, happend naar adem, namen van verbindingen uit zijn keel laat ontsnappen die mijn ene oor in en het andere weer uitgaan. Leek de chemie uit de boeken nog op een lastig, maar wel te bevatten systeem van natuurwetten en hypotheses met oneindig veel uitzonderingen op de regels, na Snippes onstuimige uitleg bleef niks anders over dan de totale entropie van de oerknal.
Van het practicum heb ik vooral opgestoken hoe de Wet van Murphy werkt. Rieuwert van Bodegraven onderging zijn vuurdoop al bij de eerste scheikundeles, toen hij van Snippe een reageerbuisje vast moest houden waaruit even later een fikse steekvlam omhoogschoot.
Snippes proefwerken waren alleen goed te maken als je van tevoren de vragen kende. Deze werden meestal gestencild. Soms konden we de moedervellen tijdig uit een prullenbak vissen. Cees Broek had het lef om de vragen uit een la in het scheikundelokaal te trekken, maar werd betrapt.
"Maffiapraktijken!" concludeerde Snippe. Wie zijn lessen niet bij kon benen, moest maar naar een andere school gaan. Snippe had mij al helemaal opgegeven: op een ouderavond had hij gesuggereerd dat de mavo misschien een beter schooltype voor mij zou zijn. Zelf denk ik dat ik ook op de mavo bij een leraar als Snippe weinig van scheikunde zou hebben gebakken.
Cees zal het zwaar hebben moeten bezuren, maar bij leraren die van hun toch al niet erg boeiende vak een ondoorgrondelijk mysterie maakten, moest je nu eenmaal sjoemelen. Het was vaak de enige manier om in een hoger jaar te komen en de relatie met pa en ma niet nóg meer onder druk te zetten, tot je de rottigste vakken kon laten vallen. Het doel heiligde de middelen.

peukenhoopje
En dan had je aan het eind van de gang nog de heren Tromp en Valter. Vermoeide mannen ver voorbij hun midlifecrisis, overduidelijk gevangen in een uitzichtloze carrière of een vastgelopen huwelijk.
Tromps lessen waren in dichte walmen gehuld. De man was niet meer te redden van zijn rookverslaving. 's Winters sleepte hij zich zuchtend en kuchend naar de wastafel om zijn peuken te blussen, 's zomers kwam hij niet meer van zijn stoel; dan vlogen de sigarettenstompjes door het open raam naar buiten om bovenop het immer smeulende peukenhoopje op de stoep voor lokaal 2 te belanden.
Tromps sarcasme was subliem en zijn commentaren waren erg ad rem. "Ik word al moe als ik je zie", bromde zijn nasale stem tegen mij. "Zie buurman", schreef hij bij de sommen die ik ingeleverd had. "Als je beter op zou letten, zou je achten halen." Een vernietigende blik over de op zijn neuspunt geparkeerde brillenglazen wist elk protest in de kiem te smoren.
Ook in zijn strak omlijnde taalgebruik was Tromp niet te verslaan. Uitspraken als "Een gat is niets met iets er omheen" en "Bepalen is ergens paaltjes omheen zetten", zullen me altijd bijblijven.
Even leek er een heuse Trompdynastie te ontstaan, toen ook Tromp junior wiskunde kwam geven. Pas na enkele maanden bleek dat de jonge Tromp nooit was afgestudeerd en zich als een Charles Schwietert in zijn baan had gebluft. De nieuwe rector Van Benten zag zich genoodzaakt hem op staande voet te ontslaan. Misschien is dit wel zijn redding geweest en is hij toch nog aan het lot van zijn vader ontsnapt.

wiskundeleraar Tromp, getekend door Bart Wolters (de Griekse letter thèta is hier gebruikt om Tromps manier van spreken na te bootsen)

eindejaarsbonus
Valter smachtte naar de VUT en de dag dat hij naar zijn villa in Zuid Frankrijk kon vertrekken. Heel wat tijd heeft hij gevuld met foeteren op het kabinet Den Uyl en klagen over de belastingdruk. Hij heeft me gematst in het laatste jaar dat ik Frans had. Laconiek deelde hij mee dat iedereen voor de laatste toets van dat schooljaar een acht gehaald had. Niemand kreeg zijn eigen werk meer te zien. Had Valter geen zin meer gehad om alles na te kijken of was het een wanhoopspoging om nog een paar zieltjes voor zijn vak te winnen? Hij kon het slecht verkroppen dat Duits veel vaker als examenvak werd gekozen dan Frans, ondanks de geringe populariteit van zijn collega Hof. Met name degenen die in de tweede of derde klas een jaartje hadden kunnen donderjagen tijdens de Franse lessen van zijn jonge collega Scholten, haakten af. Misschien was Valter oprecht bezorgd over de teloorgang van zijn vak, maar met zijn jaarlijks slechter wordende humeur werden zijn lessen helaas niet aantrekkelijker; helemaal niet toen hij een microfoon voor de klas ging gebruiken, waardoor niet alleen zijn "Venez ici", maar ook zijn solo fluitconcerten, driftige vingergeknip en mopperbuien flink werden versterkt. In ieder geval kon ik dankzij de eindejaarsbonus van Valter op het nippertje van mijn tweede vierde jaar naar mijn eerste vijfde jaar (met een herexamen Latijn én een taak voor natuurkunde), maar ben ik misschien ook een paar relaxte jaren op de Vissering scholengemeenschap (een kilometer verderop, waar je terecht kon voor havo/atheneum in een ontspannen schoolcultuur) misgelopen…

Übungsmeister
De lessen van Hof waren geen theatrale hoogstandjes, al had hij - beteuterd sabbelend aan zijn pijp tijdens al die vruchteloze invuloefeningen uit 'der Übungsmeister' - ontegenzeggelijk een heel eigen sleurvariant op de kaart gezet. Maar Hofs lessen konden me ook boeien. Best veel tijd besteedde hij aan de recente Duitse geschiedenis, zoals de opkomst van het Derde Rijk (waar Bouman niet meer aan toegekomen was!) en de naoorlogse Ostpolitik. Ook liet hij af en toe een film zien, zoals 'Landschap na de Slag' van Andrzej Wajda. En uiteindelijk heb ik bij hem redelijk goed Duits geleerd (en ik weet van de meeste voorzetsels nog steeds met welke naamval ze gebruikt worden), waar ik later in persoonlijke contacten met Duitse vrienden veel aan heb gehad (en ook op deze fietsreis achter het IJzeren Gordijn: www.keesswart.nl/fietsreportages/1984.htm).
Toch was Hof bij velen verschrikkelijk impopulair. In de ogen van een aantal dominante klasgenoten, die er nogal van overtuigd waren de waarheid in pacht te hebben, kon hij niks goed doen. Hij miste weliswaar flair en was sociaal niet zo handig, maar Hof was heilig vergeleken bij een aantal docenten, die hun geniepigheid wisten te omhullen met een laagje charisma en de populaire types in de klas voor hun karretje wisten te spannen.
Onstuimiger waren de lessen van Guido Robbens, die in de tweede klas Duits had gegeven. Met zijn Vlaamse accent en steile driftcurve liet hij makkelijk de draak met zich steken, maar hij koesterde geen wrok tegen zijn plaaggeesten. Ontwapenend kon hij vertellen over zijn eigen schooltijd in Gent, waar orde, tucht en respect voor docenten nog met lijfstraffen werden afgedwongen.
Erg geslaagd vond ik de schrijfsessies die Robbens aan het eind van elk trimester organiseerde. Hij gaf ons dan een lijst met woorden die we binnen een half uur in een zelfgemaakte tekst moesten zien te verwerken. De snelle gedichten van Paul Lameijer en mijn eigen absurditeiten werden steevast voorgelezen.
Uiteindelijk kozen velen Duits als examenvak, zodat we in de laatste jaren bij Hof met z'n dertigen in een lokaal zaten. Zelf had ik dit vak gekozen omdat ik besefte dat ik bij Valter en Snippe nooit een voldoende eindcijfer zou halen en toch zeven vakken bij elkaar moest sprokkelen. Aan het eind van de vijfde was ik dan ook niet ontevreden met de zes die Hof mij gegeven had. Tot zijn verbazing zou ik een jaar later op het schriftelijk eindexamen als eerste klaar zijn met de Duitse tekstverklaring en maar twee vragen anders hebben beantwoord dan Hof zelf: uiteindelijk bleken we van de vijftig vragen er allebei één fout te hebben beantwoord.

bessenjenever
Hoogtepunten waren de schoolreizen naar Texel, Londen en Parijs. Het waren de enige weken zonder voortdurende spanningen of dreigende conflicten, waarin ik ontdekte dat op stap gaan met de school erg leuk kon zijn.
Op Texel dronk ik mijn allereerste biertje (dat ik zo vies vond dat ik er pas jaren later weer eentje zou bestellen; in België zou ik later ontdekken dat er ook lekkere biertjes zijn), terwijl Mulder en Groenhart jacht maakten op flessen bessenjenever, die her en der verstopt zouden zijn. 's Avonds verborg ik me schuchter onder de dekens toen Els Kluft, Ineke Vendel en Gerdy ten Bruggencate nog even langskwamen om alle jongens een nachtzoen te geven (sorry Els, Ineke en Gerdy…), maar daarna luisterde ik met rode oortjes naar Cees Broek, die enthousiast bloedgeile verhalen voorlas (klasse, Cees!). Daar hadden mijn preutse seksuele voorlichters nog veel van op kunnen steken.

sweet seventeen, op schoolreis in Londen (1975, mooi vastgelegd door Martine van den Dool)

verbeelding en werkelijkheid
In een primitieve doka onder de trap drukte ik na schooltijd foto's af, op weg geholpen door Paul Hölscher en Tex Zwemmer. Ik kwam er nooit iemand anders tegen: dit soort creativiteit werd op deze school niet erg serieus genomen. Pas jaren later zou ik deze draad weer oppakken en van fotografie mijn vak maken.
In de schoolkrant met de keurige klassiek klinkende naam Olympus was de tijdgeest in de kolommen geslopen; de verbeelding lonkte er met maoïstische en anarchistische leuzen naar de macht. In werkelijkheid had je als leerling slechts recht op wat de docenten je gunden.
Mensen als Ernst Pans en Marcel Worms (die maar zeven jaar ouder was dan ik, zie www.marcelworms.com) waren sympathiek en wisten hun wiskunde- en biologielessen aardig op te fleuren. Bij Pans, die buitengewoon prettig en ontspannen les gaf, kreeg ik eindelijk schik in wiskunde (en luisterde ik geboeid toe wanneer hij vertelde over de reizen die hij met zijn gele volkswagenbusje naar Polen en Noorwegen had gemaakt), terwijl ik bij Tromp voornamelijk belangstelling op had kunnen brengen voor de eigenaardigheden van de persoon Tromp.
Marcel Worms vond ik zo aardig dat ik zelfs de citroenzuurcyclus zonder morren van buiten leerde, al zou de hiervoor benodigde ruimte op mijn mentale harde schijf snel weer door stokpaardjes van andere leraren in beslag worden genomen (ik herinner me nu alleen nog de ezelsbrug CHONSP). Veel belangrijker dan die cirtroenzuurcyclus was overigens de nadruk die Marcel Worms legde op het onderscheid tussen wetenschap en geloof of pseudowetenschap (zoals homeopathie), met als steeds terugkomend voorbeeld de natuurfilms van de EO, waarin elke verwijzing naar de evolutieleer was gewist of vervangen door een scheppingsverhaal. Toch vrees ik dat een deel van zijn leerlingen uiteindelijk is bezweken voor de lokroep van klankschaaltherapeuten en tumorfluisteraars op het internet.
Het enige dat Marcel Worms had verzuimd, was ons goed voorbereiden op de eindexamenvragen. Gelukkig kon ik via mijn vader aan oude eindexamenvragen komen. Na een middag oefenen had ik genoeg inzicht opgedaan in het soort vragen dat elk jaar terugkomt om een voldoende voor biologie te kunnen halen.
Ook de uurtjes Engels bij Van der Klugt waren goed te pruimen, al begon ik deze taal pas een beetje onder de knie te krijgen nadat het taboe op vertalen in het Nederlands was opgeheven en ik een paar weken in mijn eentje door Engeland had gefietst. In het laatste jaar begon ik zelfs luistertoetsen te verstaan.
Anderen dwongen ons maar al te vaak tot liefdeloos instampen van deprimerende en zinloze leerstof, met als voornaamste doel je te laten beseffen wie de baas was. Leuke leraren vertrokken vaak al na een paar jaar, de oude knarren bleven en trokken stevig aan de touwtjes.
Kritiek was taboe, de school werd immers met fusering bedreigd. Oude talen alleen nog als keuzevakken voor een handvol liefhebbers? Classici gruwden van het idee en vreesden voor hun banen en status. Het superieure imago van het gymnasium moest gekoesterd worden. Aan mij leek het niet besteed, de veelgeroemde vormende waarde van het gymnasiale onderwijs ten spijt. (Mijn partner heeft op haar middelbare school enkele jaren lang een paar uur per week Latijn als keuzevak gehad. Dit werd gegeven door een docent die zijn best moest doen om leerlingen te motiveren zijn vak te kiezen. Wie een paar jaar Latijn had gedaan, mocht op schoolreis naar Rome, zonder examen in dit vak te hoeven doen. Zo kan het dus ook!)
Tegelijkertijd had het Felisenum, met niet veel meer dan driehonderd leerlingen, ook types als ik blijkbaar hard nodig om groot genoeg te blijven als zelfstandige school. Iedereen zal de dorpse sfeer een groot pluspunt van deze school hebben gevonden, maar voor mij zat er ook een groot nadeel aan: als er eenmaal over je geroddeld was in de lerarenkamer, hadden veel docenten een onwrikbare mening over je, ook degenen van wie je nooit les had gehad. Maar of een school nu klein of groot is, de kwaliteit van de lessen staat of valt met de inzet en de sociale vaardigheden van de leraren; en die waren hier niet noemenswaardig beter dan ergens anders.

bevrijding
Allerlei incidenten en trivialiteiten uit die tijd blijken nu beter te beklijven dan alles wat ik met tegenzin heb moeten leren. Van Grieks ken ik alleen nog de letters van het alfabet (en een paar prachtige namen en woorden zoals Διοτρεφης en ευπλοκαμος, in mijn herinnering nog altijd uitgesproken met het hoge stemmetje van Brakke des Bouvrie), van Latijn zal ik misschien nog een paar honderd losse woorden kunnen reproduceren en ze kunnen vertalen of op z'n minst een vaag vermoeden van de betekenis ervan hebben. Als ik de vele uren die ik hieraan heb moeten besteden had kunnen gebruiken om mijn Frans op hetzelfde niveau te tillen als Duits en Engels of een wereldtaal als Spaans onder de knie te krijgen, had ik daar tenminste wat aan gehad; nu heb ik er vooral een afkeer van het dwangmatig instampen van onbruikbare kennis aan overgehouden.
Uiteindelijk beviel het laatste jaar me nog het best. Ik wist nu ver van tevoren wanneer ik moest scoren, zonder vrees voor verrassingsoverhoringen en treiterbeurten. Bij de talen bleken lage rapportcijfers uit het verleden geen enkele belemmering te zijn voor een goed eindexamenresultaat. Ik zal ook wel iets harder hebben gewerkt, want ik wilde dolgraag van deze school af. Ik werd immers al twintig en de eindstreep was eindelijk in zicht. Ik boycotte de lessen van Mulder, gooide die van Snippe nog net op tijd uit mijn examenpakket, overleefde de schoolonderzoeken van Boomgaard, en ervoer de laatste examendag als de ultieme bevrijding.
Overigens word ik tot de dag van vandaag bijna elke maand wel een keer geplaagd door een Felisenumdroom. Ik droom dan steevast dat ik weer op die school zit en opnieuw examen moet doen. Soms ben ik in zo'n droom de vijftig ruimschoots gepasseerd, maar zit ik nog steeds in een klas vol pubers. In de mildere varianten van deze droom besef ik opeens dat ik al een diploma heb en vraag ik me af waarom ik nog steeds naar school ga...

Felisenum, examenklas met rector Van Benten (1977)

reünie
Tientallen jaren heb ik geen contact meer gehad met mensen uit de Felisenumtijd. Tot het internettijdperk aanbreekt en mijn website wordt gevonden door ex-klasgenoten die mij uitnodigen voor een reünie. Na lang te hebben getwijfeld besluit ik om erheen te gaan. Ik ben toch wel benieuwd wat er van de mensen met wie ik zo'n groot deel van mijn jeugd heb doorgebracht, is geworden. Ze zullen vast en zeker anders zijn dan vroeger: in ieder geval grijzer, vast ook een beetje wijzer en misschien ook wel leuker dan in mijn herinnering. Wellicht levert zo'n reünie nieuwe inzichten op, of worden bestaande inzichten bevestigd, of allebei.
Voor ik het schoolgebouw in 2006 opnieuw betreed, loop ik er nog even omheen, met de gemengde gevoelens die een ex-gedetineerde moet hebben wanneer die na bijna 30 jaar zijn oude bajesgenoten weer gaat zien. Dan ga ik naar binnen. Halverwege een lange gang word ik herkend door een groepje voormalige klasgenoten die aangenaam verrast lijken. Een uur later sta ik daar nog steeds en ben ik blij dat ik gekomen ben. Verderop lopen ook wel mensen rond die doen of ze mij niet kennen, maar dat geeft niet; aan een handvol interessante gesprekken heb ik genoeg.
In 2010 is er weer een reünie. Ik hoop er naast de mensen van de vorige keer ook anderen aan te treffen. Dat valt tegen. Ditmaal zijn er vrijwel geen bekenden uit de eerste jaren en de laatste twee jaar (toen ik best veel sympathieke klasgenoten had). Wel lopen er heel wat rond die tussen 1974 en 1976 - mijn beroerdste jaren op deze school - bij mij in de klas hebben gezeten. Sommigen van hen doen duidelijk hun best om mij te vermijden. Iets te luid hoor ik een groepje grijsgeworden tuthola's tegen elkaar kakelen: "Wat doet hij hier? Komt hij soms het gebouw bekijken?" Vervolgens laten ze op nonverbale wijze merken dat zij zich echt wel boven mij verheven voelen. Precies zoals onze buren in de Savornin Lohmanlaan zich destijds tegenover mijn ouders gedroegen! Bij sommige voormalige klasgenoten lijkt kakkineus gedrag in de genen te zitten.
Een paar keer sta ik op het punt om naar huis te gaan, maar steeds duikt er toch weer iemand op die het wel op prijs lijkt te stellen dat ik er ook ben, waardoor het uiteindelijk toch nog laat wordt.

hilarische e-mails
Met een lichte hoofdpijn open ik de volgende dag mijn mailbox. Met daarin een mailtje van een klasgenote uit mijn eerste Felisenumjaren, met wie ik toentertijd nooit een woord heb gewisseld. Als dertienjarige wist ik me niet zo goed raad met meisjes; jongens waren al ingewikkeld genoeg. Op de eerste reünie bleek ze een leuke vrouw te zijn geworden waar goed mee te praten valt. De tweede keer heb ik haar echt gemist. Met haar - ik zal haar hier Anne noemen - heb ik een hilarische mailwisseling waarvan hieronder een bloemlezing volgt. (Alle namen die hier vallen, heb ik verzonnen omdat het niet mijn bedoeling is om deze mensen publiekelijk voor aap te zetten op het internet. Anders dan de beschrijvingen hierboven van pubers, leraren en buren, gaat het nu niet meer om 'verjaarde' voorvalletjes uit de jaren 70, maar om recent gedrag van een paar mensen die niet lijken te beseffen hoezeer ze zichzelf voor schut zetten, terwijl ze inmiddels toch wel uitgepuberd mogen zijn. Voor insiders, die zelf kunnen beoordelen in hoeverre mijn beschrijving klopt met hun eigen ervaringen, zal het weinig moeite kosten de namen hieronder te koppelen aan reëel bestaande personen.)

Hoi Kees!

Leuke reünie geweest? Ben benieuwd.
Ik kom niet omdat ik net gisteren van een reis teruggekomen ben. Had de moed niet.
Maar omdat ik je rond Kerst nog gemaild had over een reünie, dacht ik ik doe hem gewoon zo even de groeten en nieuwsgierig als ik ben, wie weet hoor ik nog wel wat nieuws uit eerste hand!
Ook ontbrak mij de moed bij het lezen van namen als Rijkman van Gravenbode en Rianne Noordwijk en Amalia Kroon... Niet weer....!
Zeker niet na een prachtige week in het zuiden, mijn god wat was het daar mooi. Eindeloze valleien, groen, groener, groenst. Bocagelandschappen en iedere avond eten aan een lange tafel met 20 idiote vrienden, die het heerlijk vinden om je het ene na het andere drankje in te schenken. En praten en lachen en echte vriendschap.
Dus een reünie zou daar niet in passen. Mensen die vinden dat ze toch echt wel iemand geworden zijn, of vergis ik me deerlijk?
Ik hoop dat je het leuk had en misschien wel weer eens tot over 5 jaar.

Heel veel groeten,
Anne