Verderop ligt de Verdronken Zwarte Polder. Hier ligt een slufter, die kon ontstaan na een dijkdoorbraak in 1802. Voorbij Cadzand ligt nog een veel grotere slufter: het Zwin. Dit is het restant van een zeearm die eeuwen geleden de vaargeul naar Brugge vormde. Een fietspad langs de Internationale Dijk, die de zuidgrens van het Zwin vormt, verbindt Cadzand met Knokke.
Deze dijk gaat verdwijnen en de achterliggende Willem-Leopoldpolder wordt dan ontpolderd, zodat het Zwin, dat nu langzaam verzandt, meer water zal kunnen bergen (zie hier). Deze ontpoldering verloopt een stuk geruislozer dan die van de Hedwigepolder aan de andere kant van Zeeuws Vlaanderen, waar de landbouwlobby en een legertje politici jarenlang geprobeerd hebben om de ontpoldering te dwarsbomen. Het grote verschil is dat de Willem-Leopoldpolder net over de grens ligt, waar men niet lijdt aan het Zeeuwse Luctor-et-Emergo-syndroom.

Vanaf Knokke verandert de open kust met duinen, dijken en slufters in een eindeloze kuststad, met een kilometerslange muur van torenhoge appartementen langs het strand en af en toe een vergeten stukje duin ertussen. Bij gebrek aan landschap gaat fietsen langs deze Costa del Vlaanderen mij snel vervelen, zeker met tegenwind.
Daarom zet ik mijn fiets achterin de kusttram, die in bijna twee uur naar Nieuwpoort Bad boemelt, met een overstap in Oostende. In de oude frontlijngids was al te lezen dat fietsen voor een paar euro in deze tram meemogen, dus die tip blijft staan. Al denk ik wel dat je op drukke dagen alleen op de beginstations Knokke en Oostende de fietsplek nog leeg zult aantreffen.

Ik fiets enkele kilometers landinwaarts naar de Ganzepoot: het sluizencomplex dat in 1914 benut werd om van de smalle IJzer een brede waterlinie tegen de oprukkende Duitse troepen te maken. Bij helder weer is de Ganzepoot goed te overzien vanaf de top van het nabijgelegen Koning Albert I monument.

Dan volgt de Frontzate, het fietspad op de oude spoorbedding naar Diksmuide. Bij het voormalige station van Ramskapelle zitten drie versteende soldaten met elkaar te drinken. ‘Verbroedering 25-12-1914’ heet dit kunstwerk van William Livermore. Op kerstavond 1914 besloten frontsoldaten op allerlei plekken spontaan de strijd te onderbreken om kerst met elkaar te vieren. Hun commandanten waren verbolgen. Zodra de weersomstandigheden het toelieten, moesten de militairen elkaar weer gaan beschieten.

In Oud Stuiveken staat een monument voor de gesneuvelden van het eerste en tweede bataljon karabiniers wielrijders. Ik heb geen idee waar deze fietsers voor ingezet werden, maar niets was in die tijd onmogelijk. De fiets was in 1914 een relatief nieuw vervoermiddel. Net als de zeppelin, waarmee soms bombardementen werden uitgevoerd. Allerlei nieuwe vindingen en technieken werden uitgeprobeerd, en dat liep vaak niet goed af.

Vlak voor Diksmuide ligt de Dodengang, waar een deel van de loopgraven is geconserveerd en met houten vlonders en betonnen 'zandzakken' geschikt gemaakt is voor toeristische consumptie. Even verderop staat de robuuste IJzertoren, die gebouwd is op de plek waar in 1914 Duitse en Belgische soldaten spontaan kerst met elkaar gingen vieren. Het is ook een plek waar Vlaamse soldaten zich steeds meer gingen storen aan de arrogantie van hun Franstalige officieren.
Het bijzondere van de IJzertoren is dat deze destijds tegen de verdrukking in tot stand is gekomen. Vanaf het begin was deze toren niet alleen een monument voor gesneuvelde Vlamingen, maar ook een symbool van de Vlaamse Beweging, die door de Belgische overheid zowel na de Eerste als de Tweede Wereldoorlog werd beschuldigd van collaboratie met de Duitsers. In 1946 werd de IJzertoren vakkundig opgeblazen. De daders zijn nooit opgespoord, zodat er over de verwoesters van deze toren wel net zoveel complottheoriën zullen bestaan als over de Bende van Nijvel. Bijna twintig jaar later verrees op de ruïnes van zijn voorganger de huidige IJzertoren. Ditmaal van gewapend beton, dus beter bestand tegen dynamiet, maar niet tegen de toenemende verscheurdheid binnen de Vlaamse Beweging.
In de fietsgids probeer ik als niet-Belg de bizarre geschiedenis en betekenis van de IJzertoren, de jaarlijkse IJzerbedevaart en de rechtse afsplitsing daarvan, de IJzerwake, in een halve pagina uit te leggen aan andere niet-Belgen. Dat is best wel spitsroeden lopen, want minstens een op de drie lezers komt uit Vlaanderen.

Na jaren van verwaarlozing en een gedwongen sluiting is camping De IJzerhoeve in Diksmuide weer open. Wanneer ik langs kom fietsen, zijn de kleinzoons van de vroegere eigenaar hard bezig om het terrein op te knappen. Enkele maanden na mijn bezoek is de camping gereed voor het zomerseizoen (zie hier).

Langs de oevers van de IJzer en de Ieperlee slingert de route vrijwel autovrij naar Ieper. Onderweg controleer ik de nummers van de fietsknooppunten, die ik volledigheidshalve noem in de navigatietekst. Dat leek handig, totdat het netwerk van fietsknooppunten in West-Vlaanderen radicaal op de schop werd genomen. De meeste bordjes vermelden inmiddels de nieuwe nummers, maar af en toe verraadt een afwijkend oud nummer bovenop een wegwijzer dat de persoon die de bordjes heeft verwisseld, niet altijd een ladder bij zich had.

Een jaar later, op 13 juni 2011, stond het hier vol met graan.

Nu, op 19 april 2016, is het hier al veel groener dan het in 2010 een maand later was. Ditmaal fotografeer ik het beeldje met de brievenbus ernaast, die een hoog boer-zoekt-vrouw-gehalte heeft.

Wanneer ik nog wat uitzoom, zie je het begin van een illegale stortplaats. Nu lijkt het nog bouwafval, maar een volgende keer liggen er misschien vaten met drugsafval bij. Klein bier vergeleken met wat zich hier een eeuw geleden afspeelde, dat wel.

Dan komt Tynecot Cemetery in zicht. Met 12.000 graven en de namen van 36.000 vermisten is dit het grootste Britse oorlogskerkhof ter wereld. Maar liefst 70% van de graven is naamloos, met de standaardtekst 'A soldier of the Great War, known onto God'. Van vier graven is vastgesteld dat het om een Duitser gaat. Bussen met Britse bezoekers rijden af en aan.

Veel minder massaal en sfeervoller vind ik Buttes New British Cemetery in het Polygoonbos ten zuiden van Zonnebeke. Hier lijkt geen kip te komen. Ik hoor vogels tsjilpen en ruik het voorjaar. Ook hier staat op driekwart van de graven geen naam vermeld. Mensen die niet weten waar hun overgrootvader is begraven of gewoon een geschikte plek zoeken om bij het verleden stil te staan, zouden net zo goed hierheen kunnen komen. Alleen wordt deze mooie plek niet op de site van Lonely Planet vermeld onder 'Ten places to commemorate the Great War'. Gelukkig maar.

De route gaat verder naar Hill 62 (destijds genoemd naar het hoogtecijfer van 62 m dat op de kaart stond), een heuveltop waar je nu een mooi uitzicht op Ieper hebt, zeker als je beseft hoe het er hier 100 jaar geleden uitzag. In de wijde omtrek van Ieper stond toen geen muur of boom meer overeind. Een dikke laag stinkende modder bedekte de slagvelden en overal lagen mijnkraters, volgelopen met water en drijfzand.

Bij Zillebeke ligt weer een heuvel: Hill 60. Bovengronds keken Duitse troepen hier twee jaar lang uit op Ieper, terwijl ondergronds Britse, Canadese en Australische mijnwerkers tunnels aan het graven waren. De mijn die in een van de tunnels was gelegd, werd bijna door de Duitsers ontdekt, toen ze deze tot op een paar centimeter waren genaderd. De spanning in de Duitse loopgraven was te snijden: 's Nachts hoort men vaak geklop onder de grond. De één zegt dat het de onzen zijn, de ander dat de Engelse genie bezig is mijnen te leggen; deze onzekerheid maakt een mens zeldzaam nerveus.'
Op 7 juni 1917 ontploften 19 van de 23 parate mijnen onder de Duitse stellingen. Van de overgebleven mijnen onplofte er één alsnog in 1955 tijdens een onweer bij Gheer (verderop langs de hoofdroute); drie andere liggen nog altijd te roesten in de grond. De bodem van deze heuvel heeft een ribbelpatroon gekregen als gevolg van de explosies.

Nog elke avond wordt hier de Last Post geblazen voor busladingen Britse toeristen. Velen herken je gelijk aan de plastic klaproosjes, bierbuiken, Schotse kilts, felgekleurde haren of een overmaat aan tatoeages. Hun gesneuvelde overgrootvaders zouden vreemd opkijken als ze konden zien hoe de 'gewone' Brit er 100 jaar later uit is gaan zien. Als ik ze op de camping zie, vrees ik dat alle snurkrecords gebroken gaan worden en leg ik alvast oordoppen klaar.

Vandaag pak ik de hoofdroute weer op. Eerst door de binnenstad van Ieper, langs de Lakenhal. Net als veel andere gebouwen in Ieper, is de huidige Lakenhal een replica van het middeleeuwse origineel. Onderaan dit enorme gebouw zijn nog de grote originele bouwstenen zichtbaar, de bovenkant is opgebouwd met nieuwe stenen die kleiner zijn. In de Lakenhal bevindt zich het museum 'In Flanders Fields', waarin de oorlog vanuit verschillende invalshoeken wordt benaderd.

Grotendeels autovrij loopt de route naar de Kemmelberg ten zuiden van Ieper. Het golvende landschap is doorspekt met oorlogsgraven, maar oogt vriendelijk. De polders zijn nu achter de rug, maar nog steeds is alles hier door mensen aangelegd. Zo is de Dikkebusvijver ontstaan door het afdammen van de Kemmelbeek en zijn de vele poeltjes die je hier ziet, ondergelopen mijnkraters.

Bij de Letteberg, een uitloper van de Kemmelberg, zijn nog vier Britse bunkers te vinden, waarvan er eentje onderdak aan vleermuizen biedt.

Vlak voor Mesen, met amper 1000 inwoners de kleinste stad van België, doemt een ronde middeleeuwse Keltische toren op. Schijn bedriegt, want deze Ierse vredestoren is nog geen twintig jaar oud. De toren is zo ontworpen, dat de zon het interieur alleen verlicht op het elfde uur van de elfde dag van de elfde maand, de verjaardag van de wapenstilstand in 1918.
In 1917 sneuvelden veel Ieren bij de Slag om Mesen. Velen van hen vroegen zich af waarom ze wel mochten vechten voor de vrijheid van België, terwijl die vrijheid hen zelf al eeuwenlang door de Britten werd ontzegd.

Mesen ligt op een 'zachte' taalgrens. Alle straatnaamborden zijn er tweetalig, al vormen de Franstaligen in het stadje een kleine minderheid. Ten zuiden van Mesen zijn de taalverhoudingen omgekeerd, en ook daar worden de straatnamen in het Nederlands en Frans vermeld. Tot Armentières, want dat ligt net over de grens in Frankrijk. Ook het netwerk van fietsknooppunten houdt daar op. Fietspaden zijn sowieso dun gezaaid in Armentières. Alleen in noordoostelijke richting is er een mooi jaagpad langs de Leie.

Helaas vormen ook de stille weggetjes die grote delen van Frankrijk aantrekkelijk maken voor fietsers, hier geen goed netwerk. Meestal eindigen ze bij een drukke weg of ze lopen simpelweg dood. De metropool Lille is niet ver weg en dat merk je aan de drukte. Er zijn hier veel doorgaande wegen aangelegd, en daarbij heeft men geen rekening met fietsers gehouden.
De route die ik hier destijds na lang wikken en wegen heb gekozen, is buiten de spitsuren wel te doen en gaat zonder omwegen door de rafelranden van Armentières. Gewoon een kilometer of zeven vooruittrappen met het verstand op nul en de blik op oneindig. Dat vooruittrappen lukt me nog wel, maar het verstand blijft malen en uiteindelijk besluit ik om hier toch maar wat extra veldwerk te gaan verrichten.
Eerst fiets ik naar de Leie ten zuidwesten van Armentières om te zien of daar inmiddels ook een goed befietsbaar jaagpad ligt. Dat valt niet tegen: op de rivierdijk ligt een pad waar ik redelijk goed op kan fietsen. Dit pad volg ik terug naar Armentières. Daar tref ik een gloednieuwe brug over de Leie aan, die van een keurig fietspad is voorzien. Om van het jaagpad op de brug te kunnen komen, is er een trap met een fietsgoot aangebracht. Dat is niet fijn met een bepakte fiets, dus zoek ik een mogelijkheid om fietsend op de brug te komen. Dat blijkt te kunnen, maar betekent wel een omweg van 1.7 km, waarvan 300 m over een grindpad. Die omweg is wel nagenoeg autovrij.

Vlak voor het einde van dit alternatief stop ik bij de camping van Fleurbaix, waar ik mijn aantekeningen nog even uitwerk in een leeg TV-zaaltje.

Ik denk aan een leuke ontmoeting, die we hier vijf jaar terug hadden. We stonden naast onze fietsen toen we werden aangesproken door een van de vrijwilligers die hier bezoekers rondleiden. Het was een man van rond de zeventig, die ons in redelijk goed Engels met een mooi Frans accent van alles kon vertellen over mannen, vrouwen en paarden (uitgesproken als 'orses') die hier als kanonnenvlees, koeriers, verplegers of transportmiddel hadden gediend.
Als Fransman moet hij lachen om die malle plastic poppies die de Britten hier overal meezeulen. 'Dat komt door John McCrae', zegt hij hoofdschuddend. John McCrae was een Canadese arts die bij een eerstehulppost in de buurt van Ieper werkte. Daar schreef hij het gedicht dat begint met 'In Flanders Field the poppies blow, between the crosses, row on row...'. Sindsdien laten Britten met opgespelde klaprozen zien dat ze betrokken zijn en dat ze doneren. 'In Frankrijk kunnen we dat wel zonder klaprozen', glimlacht de gids.

Een paar kilometer verder veroverden Canadezen in april 1917 een heuvel op de Duitsers, nadat een Marokkaans onderdeel van het Vreemdelingenlegioen dat een jaar eerder al had geprobeerd. Bij helder weer biedt een torenhoog beeld van wit marmer op de Vimy Ridge een weids uitzicht over de mijnstreek.

Rechts van mij lonkt het Noordzeestrand, dat hier bij laagwater een halve kilometer breed kan zijn, terwijl er bij hoogwater niet veel van overblijft. Op de boulevard van Middelkerke ontmoet ik Agent 212, Natasja en Jerom.

Na Westende loopt de kustroute niet langer langs het strand. Over binnenweggetjes rij ik dicht langs de vuurtoren van Nieuwpoort naar de plek waar een fietspontje over de IJzermonding moet varen. Helaas blijkt dit fietsveer alleen in de weekends, op feestdagen en in schoolvakanties te varen. Er zit nu niks anders op dan 7 km om te fietsen via de brug bij Nieuwpoort, waar ik gelijk weer een blik op het Koning Albert I monument kan werpen.

Een kilometer verder staat een eikenhouten impressie van de Blauwvoet. Volgens de tekst op de sokkel 'Symbool van Vlaamse vrijheid, behoedt de zeevarende voor onheil'.

En dan doemt eindelijk het kunstwerk 'Verzoening' van Willem Vermandere op, dat nu het begin van de Frontlijnroute markeert. Het oude beeld van de 'Godin van de Wind' had ik van achteren gefotografeerd, als een silhouet naast de havenpier. Aangezien 'Verzoening' een dubbelbeeld is, kies ik ditmaal voor een meer symmetrische compositie, met de kop van de havenpier tussen de twee beelden.

Hierna ga ik de Frontlijnroute even verlaten. Het stuk tussen Nieuwpoort en Arras heb ik in april al gefietst. Voor een andere gids, 'Fietsen rond Het Kanaal', wil ik nog wat dingetjes uitzoeken rond Duinkerke. Daarom rij ik nu langs de kust verder naar De Panne. Daar zoek ik de fietsvriendelijke camping Green Park op. Deze blijkt, net als de nabijgelegen camping Zeepark, op 15 september al dicht te zijn. Terwijl september qua weer het nieuwe augustus aan het worden is!
Een paar kilometer verder is camping Ter Hoeve nog wel open. Deze is echter niet erkend als fietsvriendelijk en ligt pal naast pretpark Plopsaland. In de zomervakantie moet dit haast wel een helse familiecamping zijn, waar krijsende kinderen tegen je fiets aanknallen en de walm van vette frieten en aangebrande worsten tot diep in de slaapzak doordringt; maar op een doordeweekse dag in september is hier volop rust en ruimte. Ik haal de tentzak van mijn fiets en constateer dat ik in plaats van mijn eenpersoons Akto de dubbel zo zware Nallo 3 GT heb meegenomen. Dat is een beetje dom, want zo wordt de gewichtsbesparing die ik dacht te bereiken door voortassen en low riders thuis te laten, volledig tenietgedaan...

In het eerste deel van 'Fietsen rond Het Kanaal' heb ik een fietsroute beschreven van De Panne/Adinkerke naar de veerhaven van Duinkerke, waar om de twee uur een veerboot naar Dover afvaart. Deze route gaat waar mogelijk over fietspaden, strandpromenades en binnenwegen. Al jaren zijn er plannen om van de voormalige spoorlijn tussen De Panne/Adinkerke en Duinkerke een voie verte te maken. Volgens de huidige planning zou het Franse deel van dit fietspad in 2020 gereed moeten zijn. Nu loopt mijn beschreven route nog langs een oude duinrug van Adinkerke naar Gijvelde (officieel Ghyvelde) en verder over polderwegen naar Leffrinkhoeke (officieel Leffrinckoucke).

Vandaag zou ik het liefst door de duinen van de Westhoek fietsen, het grootste onbebouwde duingebied langs de Vlaamse kust. Volgens de Open Cycle Map en de OpenFietsMap loopt er een befietsbaar pad - het Slufterpad - langs het strand tussen De Panne en de schreve, zoals de Franse grens hier genoemd wordt. De realiteit is anders. Na een halve kilometer verdwijnt het geasfalteerde Slufterpad onder een metersdikke laag duinzand. Gelukkig is het nu laag water. Door de vorm van de zuidelijke Noordzee en het bestaan van amfidromische punten (zie hier en hier voor een simpele uitleg; hier een prettige uitleg in Jip- en Janneketaal van het Coriolis-effect, dat het bestaan van amfidromische punten verklaart) is het tijverschil voor de Vlaamse kust veel groter dan langs de Hollandse kust. Bij laagtij is het strand hier dan erg breed, terwijl er met hoogwater weinig van over blijft.
Ik sleep mijn fiets over de smalle strook mul zand tussen de duinen en de vloedlijn, waarna ik over het hardere zand van een drooggevallen stuk strand weer verder kan fietsen.

In Brayduinen (officieel Bray-Dunes) verlaat ik het strand weer. Vlak voor Leffrinkhoeke vind ik aan de binnenduinrand het overwoekerde tracé van de voormalige spoorlijn naar Duinkerke. De rails zijn weliswaar verdwenen, maar er zal nog flink wat werk verricht moeten worden voordat hier een fatsoenlijk fietspad ligt.

Een paar kilometer verder ligt inmiddels een prima in beton gegoten fietspad. Daar hebben de duinen echter plaatsgemaakt voor grauwe huizenblokken. De strandpomenade die van Leffrinkhoeke naar Duinkerke loopt, is dan een leukere route.

Tot enkele jaren terug was de Digue du Break een fascinerende autoluwe route tussen Duinkerke en de ver buiten de stad gelegen veerhaven. Na het passeren van een drietal sluizen kon je bovenop de dijk fietsen, met aan de ene kant uitzicht op het strand en de zee en aan de andere kant havens en schepen met rook-, roet en vuurspuwende hoogovens op de achtergrond. Voor mij een vertrouwde combinatie, omdat ik in IJmuiden ben opgegroeid. Toch was het niet altijd een feest om via deze route een veerboot naar Dover te halen. Keiharde tegenwind en langdurig geopende bruggen konden roet in het eten gooien.

Ik fiets verder naar de Ecluse Charles de Gaulle. In 2015 kon je de brug daar al van verre naar de hemel zien wijzen. Dat is nu niet het geval. Zou de brug inmiddels hersteld zijn? Schijn bedriegt: vlak voor de sluis staat nu een hermetisch gesloten hek. De stalen brug is van zijn contragewicht afgehaald en op poten naast de sluis neergezet. Achter het hek voor de sluis lopen wat mannen met helmen rond, maar ik heb geen idee of zij de brug op gaan knappen of alleen met de sluis bezig zijn. In ieder geval wijst niets erop dat de brug binnen afzienbare tijd zal zijn hersteld. Fietsers zullen door de stad moeten blijven rijden om bij de veerhaven te kunnen komen.

Ik weet nu genoeg en fiets naar het station om met de de trein naar Arras te reizen, waar ik de Frontlijnroute weer op wil pakken.

Dit Hindenburg alternatief is 50 km korter dan de hoofdroute en volgt het tracé van de Hindenburglinie, waarachter de Duitsers zich in 1917 terugtrokken om hun westfront beter te kunnen verdedigen. Het waren overigens de Britten, die deze frontverkorting 'Hindenburg Line' gingen noemen, naar de Duitse bevelhebber Paul von Hindenburg (die later als seniele rijkspresident Adolf Hitler tot rijkskanselier zou benoemen).
De reden dat ik nu voor dit traject kies, is simpel: hier zal ik de komende dagen minder lang tegen de zuidwestelijke wind hoeven op te boksen dan op de hoofdroute.

De dorpen in dit deel van Artois zijn nog net zo ingedut als zes jaar geleden. Toch is er een opvallende verandering in het landschap: windturbines. Ook in het aan kernenergie verslaafde Frankrijk is het roer blijkbaar om. De windmolens maken me blij als hun wieken bevestigen dat ik de wind in de rug heb. Met tegenwind zie ik ze liever niet, dan zijn ze de brengers van ongewenst nieuws en gaat het kill-the-messenger-gevoel mij tarten. Overigens snap ik niet zo goed waarom sommige mensen fel tegen windturbines zijn. Mochten er ooit betere alternatieven voor komen, dan zijn ze makkelijk af te breken. Op de golvende akkers van Artois vind ik ze ook niet zo lelijk. Megastallen en snelwegen zijn veel lelijker en produceren ook nog een hoop stank, lawaai en kooldioxide, maar daar lijken de meeste windmolenhaters zich niet druk over te maken.

De Duitsers dachten dat het een onneembare stelling was. Toch lukte het de geallieerden er doorheen te breken met een nieuw wapen: de tank. Eind 1917 braken vlakbij Havrincourt bijna 500 Britse tanks voor het eerst door de linie. De Duitsers werden totaal overrompeld. De Britten hadden zich echter slecht voorbereid en slaagden er niet in om het veroverde gebied te behouden. Bovendien bleken de tanks rijdende doodskisten te zijn, die meestal kapot gingen voordat ze 10 km hadden afgelegd. Wie er te lang in bleef zitten, werd bedwelmd door de hitte en langzaam vergiftigd door verbrandingsgassen; wie er uitstapte, kon een pittige ontvangst verwachten van de terugkerende Duitsers. Na tien dagen waren de Britten weer terug bij af.

In Havrincourt gaat de route langs een Brits monument dat herinnert aan de tankslag in 1917. Dan volgt een paar kilometer grindpad, dat ik destijds wel befietsbaar vond. De afgelopen nacht heeft het hard geregend, dus ik ben benieuwd hoe het pad er nu bijligt. Verse stroomribbels in het zand verraden dat hier water overheen is gekomen. Met een toenemende snelheid volg ik het dalende pad. Langs de kanten ligt modder, maar in het midden valt nog redelijk te fietsen. Dan komt er een bocht, daarna stijgt het pad weer. Op het laagste punt is het hele pad bedekt met een dikke laag blubber. Ik knijp in de remmen en kom netjes tot stilstand, maar sta met mijn rechtervoet wel 20 cm diep in de smurrie. Ik voel mijn voet nat worden.
Hoog tijd voor een routewijziging. Ik ga terug naar Havrincourt en neem dan de D15 naar Trescault. Daar kan ik langs binnenwegen via Gouzeaucourt weer op de route komen. Minpunten: iets meer voorbijkomende auto's (misschien een stuk of vijf), iets meer klimmen, geen Brits monument en geen uitzicht op een landhuis. Pluspunten: allemaal asfaltwegen, een extra dorp met winkels en ook nog minder kilometers. Deal!

Van de camping in Honnecourt is wel eens gemeld dat deze was gesloten. Op www.camping-frankrijk.nl staat deze review uit 2014: 'Op onze fietstocht langs de Jacobsroute bleek deze camping gesloten te zijn. Met toestemming van de burgemeester mochten we er toch een nachtje staan. Alle sanitair e.d. was echter afgesloten.'
Via Clemens Sweerman, auteur van de Sint Jacobsroute, vernam ik dat deze camping weer open is, al kan het op rustige dagen gebeuren dat er geen beheerder op komt dagen.
Op www.ukcampsite.co.uk staat deze review uit 2016: 'Visited this site for the first time since 1980's. It is still open contrary and has all the basic requirements. When we arrived were directed to the tourer section. Some super large pitches and also some smaller ones. Toilets and showers are basic but adequate. The site has an attached bar/friterie which seemed quite popular.'
Ik rij er even langs. Het hek staat open en er wappert een vlag. In Frankrijk is zo'n camping vaak een van de laatste zichtbare economische activiteiten in een dorp. Net als de boulangerie en de bar-tabac.

Niet ver van de bron van de Schelde komt het Canal de Saint-Quentin tevoorschijn uit het Grand Souterain de Riqueval. Deze 6 km lange tunnel werd 200 jaar geleden aangelegd in opdracht van Napoleon en was tot de opening van het Canal du Nord in 1965 een flessenhals in de enige waterweg tussen Parijs en de mijnstreek rond Lille. De tunnel werd ingebed in de Hindenburglinie en vormde een schuilplaats voor troepen die in schepen waren ondergebracht. Er waren zelfs winkels, kantoren, paardenstallen en een ziekenboeg.

Het is zondagochtend. In een buitenwijk van Saint-Quentin vind ik een supermarkt die open is. Ik sta op het punt de winkel in te gaan, maar dan stopt een bestelwagen pal naast de plek waar ik mijn fiets met twee sloten heb vastgezet. Er stappen enkele sjofele mannen uit. Vermoedelijk mensen uit de buurt die hier boodschappen komen doen, maar mijn onderbuikgevoel zegt dat het criminelen uit Oost-Europa zijn, die dat busje met gestolen fietsen gaan vullen. Dat hoeft helemaal niet zo te zijn, maar het voelt niet goed om hier mijn bepakte fiets te laten staan. Met een slijptol zouden ze deze razendsnel loskrijgen en in het busje kunnen laden zonder dat het opvalt. Dus fiets ik naar de binnenstad, waar ik een buurtsuper vind zonder groot parkeerterrein, in een straat waar veel mensen lopen. Ik zet mijn fiets er pal naast de ingang, zodat hij vanuit de winkel te zien is.
Om de hoek is het Place de l'Hôtel de Ville met het stadhuis uit 1509. Een paar straten verder staan de enorme basiliek en het Palais de Fervaques, maar de meeste gebouwen zijn hier nog geen honderd jaar oud. Saint Quentin lag op de Hindenburglinie en werd met de grond gelijk gemaakt. Nu is hier goed te zien waarom een stad beter in de Eerste- dan in de Tweede Wereldoorlog verwoest kan zijn: de wederopbouwjaren na 1920 vielen samen met de bloeitijd van de art-decostijl. Een groot aantal gebouwen in deze stijl siert nu de straten van Saint Quentin.

De ruïne op de rots van Coucy is nog altijd een flinke steenklomp, maar tot 1917 lag hier het Carcassonne van het noorden. In de middeleeuwen was het kasteel van Coucy groter dan de toenmalige koninklijke burcht in Parijs, het Louvre. Het pronkstuk was de donjon, die met een hoogte van 65 m en een doorsnee van 31 m de grootste militaire constructie uit de middeleeuwen was. In 1652 werd de burcht verlaten op bevel van Lodewijk XIV. Het ego van de Zonnekoning was te groot om te dulden dat iemand anders in zijn rijk over zo’n vesting beschikte, al was het bouwwerk toen al niet meer bestand tegen kanonnen. Bij het aanbreken van de 20e eeuw waren houten constructies, zoals daken en vloeren, vergaan, maar de rest van de burcht was nog intact. In 1917 kwam Coucy in het gebied tussen de oude frontlijn en de Hindenburglinie te liggen. Duitse troepen legden 68 ton explosieven in de torens en bliezen het middeleeuwse monument rücksichtslos op.

Door het mooie dal van de Ailette loopt een voie verte die inmiddels 17 km lang is, compleet met vlonders en bruggen.

In 2009 was deze fietsroute nog in aanleg. Ik wilde hier toen een camping opzoeken, maar die bleek te zijn veranderd in een groot commercieel vakantiepark van Center Parcs. De meeste fietsers die je hier nu tegenkomt op de voie verte, zijn gasten van dat vakantiepark die de ene dag een fiets huren, de andere dag een stukje gaan varen op het nabijgelegen stuwmeer en soms ook dagenlang binnen de muren van het complex doorbrengen op de waterglijbaan, in de sauna, op de bowlingbaan of aan de bar. Er is ook een supermarkt, maar om die te bereiken moet je wel eerst het bewaakte terrein op zien te komen. In de wijde omgeving buiten het vakantiepark is zelfs geen bakker te vinden.
Een trekkersveldje voor passerende vakantiefietsers past niet in het business model van Center Parcs (en anders had dat waarschijnlijk tientallen euro's per nacht gekost), zodat ik toen enkele kilometers verderop ben gaan wildkamperen op een sfeervolle plek bij de ruïnes van de Abbaye de Vauclair. Deze abdij werd in de 16e eeuw al verwoest, tijdens de Franse Revolutie nog een keer en wat er nog van restte, werd in 1917 kapot geschoten tijdens het offensief van de Franse generaal Robert Nivelle bij de Chemins des Dames.

Wie de binnenstad van Reims toch liever links laat liggen, fietst volledig autovrij door de stad over het geasfalteerde jaagpad langs het Canal de l'Aisne à la Marne. Destijds werd het asfalt buiten de stad nog enkele kilometers onderbroken door een geitenpad, maar ook dat is inmiddels een mooi fietspad geworden. Dit volg ik tot 15 km buiten de stad, waar de dichtsbijzijnde camping is. Dit is op zich een mooie camping municipal, die wel altijd vol staat met campers die vooral uit Nederland komen. Ook nu hangt er weer een bordje 'complet' bij de ingang, maar voor een trekkerstentje is er altijd wel een stukje gras beschikbaar. Waarom een grote toeristische stad als Reims al jaren geen eigen camping meer heeft, begrijp ik niet. Het zal wel net zo'n verhaal zijn als in Maastricht, waar een goed bezochte stadscamping moest wijken voor golfbanen.

Op de weg zie ik een beest liggen. Zo te zien een das. Vermoedelijk aangereden, al zie ik geen verwondingen. Zonde van zo'n mooi dier.

Ik rij een stukje terug over het jaagpad om op de hoofdroute bij het Fort de la Pompelle te komen. Vanaf de camping was het korter en sneller geweest om het asfaltalternatief te vervolgen dat later weer op de hoofdroute uitkomt, maar dat is een stuk saaier. Bovendien wil ik de huidige staat van de kruip-door-sluip-door-route naar het fort even aanschouwen. In de navigatietekst staat deze als volgt beschreven:

Ik zie nu dat na km 62.4 de weg direct na de spoorweg al omhoog gaat en dat op de kruising bij km 62.9 de brede grindweg naar rechts buigt en dat hier een smaller pad rechtuit gaat. Boven deze kruising hangen telefoondraden, een handig herkenningspunt.

Zes jaar terug kon je bij de bosrand een stukje door het veld.

Nu loopt er wat eerder al een pad door het veld naar de bosrand toe. Als je de bovenste foto (11 september 2010) vergelijkt met de onderste (20 september 2016), valt ook op hoeveel gras er op de paden en in de bermen is gaan groeien. De zomer van 2016 was hier blijkbaar natter dan die van 2010.

Over een aarden wal kun je vervolgens het bos in. Ik denk dat dit parcours bij nat weer best wel een uitdaging kan zijn. Er valt sowieso meer te zien en te beleven dan op het asfaltalternatief. Rondkijkfietsers zullen hier een andere keuze maken dan kilometervreters.

Vanaf hier is er asfalt. Wel moet je nog door een voetgangerstunnel om aan de andere kant van de zeer drukke D931 te komen. Die tunnel bestaat uit twee smalle buizen met eenrichtingsverkeer. Een bepakte fiets past er net in.

De route gaat enkele kilomers door golvende wijnvelden naar Nogent-l'Abesse, waar ik koffie ga drinken. In het café valt me direct op dat de stamgasten hier de gebruikelijke pint hebben verruild voor een glas champagne. Morgen zal het wel weer bier zijn, want hierna zijn er tot de Elzas bijna geen wijnvelden langs de route.

Waar in 1914 de dorpen Nauroy en Moronvilliers lagen, ligt nu aan beide kanten van de weg een uitgestrekt militair oefenterrein. Bij Saint-Martin-Heureux begint de bewoonde wereld weer. Dat wil zeggen, er staan huizen die een bewoonde indruk maken. Mensen kom ik er amper tegen. Dat geldt ook voor de volgende dorpen. Pas in Sommepy-Tahure is er een bakker en een vergeetwinkeltje, dat alleen 's ochtends en van 17:00 tot 19:00 uur open is, behalve op maandag. Dit vermoedde ik al, zodat ik vanochtend bij de bakker in Valle-de-Vesle genoeg proviand heb ingeslagen. In de gids staat een 'winkelwaarschuwing': dat er op dit traject 90 km lang geen supermarkt is. In het noordoosten van Frankrijk is dat niet uitzonderlijk.
Van druk verkeer heb je hier buiten de grote doorgaande wegen geen last. Afhankelijk van het seizoen rij je hier tussen knalgele koolzaadvelden of langs metershoge suikerbietenbergen.

In de loop van de middag maken de kale golvende velden van de Champagne plaats voor het grasland en de beboste hellingen van de Argonne.
In de buurtschap La Gare rust ik even uit op een bankje voor een vakantiewoning in een oud stationsgebouw. 'Un train peut en cacher un autre', vermeldt een opgepoetst bordje aan de muur nog altijd, terwijl de spoorrails allang verdwenen zijn.

Het is half zes en ik kan voelen dat ik de laatste dagen tot de schemering heb doorgefietst. Als ik vanavond iets warms wil eten en morgenochtend een ontbijt met kwark of yoghurt en muesli wil, zal ik nog even door moeten fietsen naar Varennes-en-Argonne, waar een supermarkt is. Dat is nog 20 km verder en meer dan 100 m klimmen.
Slechts 2 km hiervandaan is de camping municipal van Autry, waar niets te koop is. Ik heb echter nog een half stokbrood, een flink stuk camembert, boter, een halve reep chocola, een zak cashew noten, vier stroopwafels en een versgeplukte appel in mijn tassen, genoeg om de hongerklop mee te bestrijden.
De camping municipal is een paradijsje. Ik zet mijn tent op bij een kastanjeboom met een bankje in de avondzon.

Even later komt de vrouw langs die de camping beheert om € 3,40 af te rekenen, inclusief toeristenbelasting.

Varennes-en-Argonne is het enige dorp op de route tussen Reims en Verdun dat nog kan voorzien in alle basisbehoeften van voorbijtrekkende vakantiefietsers: er is een supermarkt, bakker, café, geldautomaat, camping en een ouderwets hotel. Ook de route 'Langs Oude Wegen' komt hier langs.
Een historische nacht in het dorp is verfilmd door Ettore Scola onder de titel 'La Nuit de Varennes'. Het gaat om de nacht van 21 juni 1791. Koning Lodewijk XVI werd hier toen ontmaskerd, terwijl hij met zijn familie incognito naar de Oostenrijkse Nederlanden probeerde te vluchten. Anderhalf jaar later eindigde hij als ambteloos burger onder de guillotine.

Na Varennes maakt de hoofdroute een slinger naar het noorden via Romagne-sous-Montfaucon. Voor degenen die de indrukwekkende resten van het Argonnefront willen zien, is in de gids een extra rondje van 35 km opgenomen. Dat rondje bewaar ik voor 2017, want nu heb ik niet zoveel tijd meer over. Morgen wil ik nog wat dingen uitzoeken in Verdun, voordat ik daar op de trein stap.

Romagne-sous-Montfaucon lijkt het zoveelste onopvallende ingedutte dorp. Maar schijn bedriegt. Enkele Nederlandse families zijn hier neergestreken en runnen een minicamping en een pension. Achter de robuuste wederopbouwkerk verdwijnen regelmatig busladingen scholieren in een oude loods met het opschrift Romagne ‘14-’18. Ook wie op zoek is naar koffie en broodjes (zoals ik zelf in 2008, toen ik de Groene Valleienroute aan het fietsen was) komt bijna vanzelf terecht in het museum van Jean Paul de Vries.
Duizenden voorwerpen, variërend van gasmaskers tot keukengerei, hangen hier als stille getuigen van vier oorlogsjaren in een smaakvol ingerichte schuur.
‘Alles komt hier uit de buurt’, zegt Jean Paul. ‘Soms van opgeruimde zolders, maar ook vaak opgewoeld tijdens het ploegen. Vroeger kwam ik hier al in de vakanties en zocht ik bossen en velden af naar spullen uit de Grande Guerre. Nu ben ik gestopt met wroeten in de grond. Ik wil het lot niet tarten: elk jaar vallen weer slachtoffers door exploderende blindgangers.’

Aan de rand van het dorp zijn twee militaire begraafplaatsen. Op de kleinste, naast het oude dorpskerkhof, liggen 1400 Duitse en vier Franse soldaten onder sobere zerken van grijze leisteen. De gedenkplaats was net gereed, toen de volgende wereldoorlog uitbrak. Op en om de begraafplaats staan hoge bomen. De plek valt niet op voor iemand die er niet naar zoekt.
Dat laatste kan niet gezegd worden van de grootste Amerikaanse erebegraafplaats in Europa, die een kilometer verderop ligt. Hier staan meer dan 14.000 witte marmeren kruizen – of sterren in het geval van joodse militairen – te blinken. Op de achtergrond speelt een carillon 'Glory, glory, halleluja'. Deze plek is niet alleen om te herdenken, maar ook om te imponeren. Er staat nog net niet 'Mission accomplished' boven de poort geschreven, maar het is vast niet de bedoeling dat bezoekers hier beseffen dat van alle slachtoffers van de Great War niet veel meer dan één procent uit de USA kwam.

Na Romagne buigt de route naar het zuidoosten en stijgt geleidelijk naar het hoogstgelegen dorp in de omtrek, Montfaucon-d’Argonne. Op de heuveltop staat een Amerikaanse gedenktoren tussen de ruïnes van het vooroorlogse dorp. Bij helder weer is het terrein van het Maas-Argonne-offensief hier goed te overzien.

Op de camping van Verdun zet ik mijn tent op. Morgenochtend ga ik nog uitzoeken hoever het geasfalteerde jaagpad de andere kant op gaat.

Het geasfalteerde jaagpad dat ik had aangetroffen bij Charny-sur-Meuse blijkt maar 2 km lang te zijn. Het eindigt al in Vacherauville. Het is wel de bedoeling dat het in 2017 wordt doorgetrokken, lees ik op verschillende websites (zoals hier). Als een grondeigenaar of overheidsinstantie echter tegenwerkt, kan het jaren duren voordat zo'n veloroute er komt; kijk maar naar de voie verte van Duinkerke naar de Belgische grens. Dus zal ik hier in 2017 terugkeren om te zien of er dan al iets gebeurd is.
De resterende uren van deze dag gebruik ik om de bestaande jaagpaden te onderzoeken, de grindpaden die daar parallel aan lopen en andere mogelijke fietsopties in het dal van de Maas. Soms zien die paden er redelijk begaanbaar uit.

Helaas eindigen die grindpaden altijd ergens in een weiland of bij een op zich niet onaardig moestuintje.

Het Franse platteland is weerbarstig, maar heeft ook zijn charmes.