In de lente van 2017 ga ik weer op pad voor veldwerk aan de Frontlijnroute. Ditmaal ga ik met de trein naar Komen en fiets ik naar het begin van traject 2, vlakbij Armentières. Dit traject had ik in 2016 al gedaan, zodat ik hier nu snel doorheen kan fietsen. Vandaag maak ik ook geen nieuwe foto's, maar ik controleer wel de navigatietekst. Het autovrije alternatief langs de Leie ligt er nog net zo bij als in 2016, maar er zijn wat bordjes verhangen en wegwijzers vernieuwd. Waar nodig, pas ik de navigatietekst aan.

Ik fiets tot de camping van Violaines, een kleine camping met een visvijver en een bar, waar ik een bak friet en een blonde Leffe bestel. Een plekje voor mijn tent kost hier niet meer dan het glas bier.

Van eerdere tochten in het grensgebied van Artois en Picardie herinner ik mij de rust op de wegen en de vaak fotogenieke weidsheid van het glooiende landschap.

De lentezon is terug! Na twee dagen miezer is het hogedrukgebied dat de noordwestenwind veroorzaakte die vochtige zeelucht aanvoerde, iets naar het oosten opgeschoven. Net genoeg om koele en droge lucht uit het noordoosten hierheen te laten komen. Fluitend fiets ik Péronne uit.

Tussen de Somme en de Oise was het relatief rustig aan de frontlinie. Grote monumenten of littekens in het landschap zie je hier niet. Wel de gebruikelijke wederopbouwarchitectuur uit de jaren twintig. In Cizancourt is een fragment van de vooroorlogse kerk op een parkeerterrein neergezet.

Dag 17, 10 mei 2017. Van Chiry-Ourscamp naar Soissons, 74 km

Nu ik toch weer in het Forêt de Laigue ben, ga ik nog eens goed zoeken naar een beter alternatief. De OpenFietsMap die ik op mijn gps gebruik, laat nu veel meer wegen en paden zien dan in 2010 het geval was. Zoals het blauwe pad op de kaart hierboven. Dit blijkt een stuk beter te berijden dan de andere bospaden. De eerste helft is een goed grindpad. Na een klim volgt een droog maar hard zandpad met een kort stukje dat wat natter is, maar niet onacceptabel modderig. Hier gaat de hoofdroute voortaan langs. Het asfaltalternatief blijft ik ook maar vermelden. Voor fietsen met dunne banden is elk grind- of bospad een beproeving.

Met hier en daar een sierlijke haarspeldbocht stijgt de route geleidelijk naar het begin van de Chemin des Dames. Deze 19 km lange weg ligt op de kam van een heuvelrug, die 100 m boven de dalen van de Aisne en de Ailette uitsteekt, en dankt zijn naam aan twee dochters van koning Lodewijk XV, Adélaïde en Victoire, die hier langsreden als ze hun gouvernante gingen bezoeken.

Aan het begin van de weg ligt het voormalige Fort de Malmaison en een uitgestrekt Duits oorlogskerkhof. Wie hier even stopt om een blik op de grafstenen te werpen, komt erachter dat deze soldaten niet in de Eerste-, maar in de Tweede Wereldoorlog zijn gesneuveld.

In de oude gids blijft de hoofdroute op de Chemin des Dames, die als volgt wordt beschreven: 'Zolang de wind uit het westen komt, is het lekker doorfietsen op deze kale hoogte. Bij tegenwind, regen of mist is de genietfactor een stuk lager, maar past de sfeer wel weer goed bij de grimmige reputatie van deze historische route. Wie toch liever in de luwte fietst, kan bij het Panorama de la Royère links afslaan en de alternatieve route volgen door het mooie dal van de Ailette.'
Inmiddels is de keuze hier niet makkelijker geworden. Hierboven op de Chemin des Dames komt af en toe een auto voorbijscheuren, terwijl beneden in het dal sinds enkele jaren de Voie Verte de l'Ailette gereed is. Ik besluit om de hoofdroute hier voortaan eerst af te laten dalen om de voie verte te volgen en daarna weer omhoog te laten klimmen voor het laatste deel van de Chemin des Dames, waar het meeste oorlogserfgoed is te zien. Wie die extra klim wil vermijden, heeft twee opties: de hele Chemin des Dames volgen en de voie verte links laten liggen, of na het volgen van de voie verte in het dal blijven en om de Chemin des Dames heenfietsen.

De Voie Verte d'Aillette heb ik al eerder beschreven bij dag 9. Van de Chemin des Dames is vooral het oostelijke deel bezienswaardig, vanaf de Caverne du Dragon, waar in april 1917 het offensief van Robert Nivelle plaatsvond. Dat offensief liep uit op een ramp. Met hulp van Senegalezen en Marokkanen werd nog wel de Chemin des Dames bereikt. De Duitsers hadden zich echter verschanst in ondergrondse mergelgroeves, zoals de Caverne du Dragon, en namen de Fransen genadeloos onder vuur. Er volgde een kat-en-muisspel boven en onder de grond. In enkele weken vielen meer dan 400.000 doden en steeds meer Franse soldaten gingen frontdienst weigeren. Sommige eenheden rukten nog wel uit, maar blaatten daarbij als schapen die naar het slachthuis gaan. Er werden officieren gemolesteerd, treinen gekaapt en rode vlaggen gehesen. Het Franse leger stond op instorten en generaal Nivelle werd overgeplaatst naar Noord-Afrika.

Het dagboek van Louis Barthas is misschien wel het beste ooggetuigenverslag uit de loopgraven dat in de Franse taal is geschreven. Barthas was geen nationalist. Duitsers waren volgens hem ook maar mensen. Pas in 1978 durfde een Franse uitgever het aan om dit werk uit te geven. Daarna is het in het Nederlands, Engels en Spaans vertaald.
Ook een aanrader is The Backlash of War van Ellen N. La Motte, een Amerikaanse verpleegster aan het Belgische front. Ook dit boek is niet heroïsch geschreven. Het kon pas in 1934 verschijnen omdat het eerder verboden werd.
Eenzelfde lot, maar dan in omgekeerde volgorde, trof de roman Im Westen nichts Neues van Erich Maria Remarque, dat vijf jaar na de eerste druk op de brandstapel van de nazi's belandde.

Deze maand heb ik nog maximaal vier dagen over voor veldwerk. In ieder geval wil ik Nancy nog bereiken. De trajecten in de Champagnestreek en de Argonne heb ik in september 2016 al gefietst. Die wil ik nu overslaan door met de trein van Guignicourt (ten noorden van Reims) naar Verdun te reizen.
In 2011 kon ik nog in een avond van Reims naar Verdun boemelen. Nu is de oude spoorlijn tussen Reims en Verdun voor onbepaalde tijd stilgelegd in afwachting van een beslissing over renovatiewerkzaamheden. Dit is in Frankrijk de manier om een in verval geraakte spoorlijn op te heffen zonder dat met zoveel woorden uit te hoeven spreken. Inmiddels groeit deze spoorlijn langzaam dicht met struikgewas. Er rijden nog wel bussen, maar daar mogen geen fietsen in.
Ditmaal zal ik dus met een omweg moeten reizen. Vandaag naar Chalons-en-Champagne, waar ik een nacht op de camping door ga brengen. Morgen met drie keer een overstap naar Verdun. Als ik vandaag om 17:30 uit Guignicourt vertrek, arriveer ik morgen om 14:20 in Verdun. Maar op de fiets zou ik er een dag langer over doen.

Ik heb overwogen om van Bar-le-Duc naar Verdun te fietsen. Dat is 60 km met 400 à 500 m klimmen, dus goed te doen. Vandaag heb ik echter zin om te relaxen, dus kies ik voor een vier uur lange treinreis via Nancy met een paar keer overstappen. Vanaf Bar-le-Duc wel met modern TER-materieel, met brede traploze ingangen en fietshaken.
Wanneer ik in Verdun arriveer, valt er net een plensbui. Ik vlucht naar een megasupermarkt bij het station om proviand in te slaan. Zodra het droog is, fiets ik naar het jaagpad langs het Canal de l'Est, waar dit jaar een voie verte zou moeten komen.

Het jaagpad ligt er nog net zo bij als afgelopen september. Heerlijk rustig en redelijk te fietsen. Vandaag kom ik hier niemand tegen, maar het grind is goed zichtbaar. Dus moet het pad regelmatig gebruikt worden, anders zou het grind overwoekerd worden door gras, fluitekruid en brandnetels.

Op de camping van Verdun ontmoet ik een jonge vakantiefietser met een outfit die deels gebruikt en deels zelf ontworpen is. Op zijn tweedehands mountainbike heeft hij een zelfgemaakt framepack bevestigd. Ook hangt er veel bagage onder het stuur en op de achterdrager. Nieuwsgierig kijk ik naar zijn uitrusting en bedenk ik hoe ik zelf als twintiger ook van alles uitprobeerde met een minimaal budget. Hij kijkt niet minder belangstellend naar mijn smurfblauwe fiets met rode tassen.
Toen ik twintig was, was er weinig keus in fietsen en fietsspullen. Mountainbikes bestonden nog niet en de term vakantiefiets moest nog bedacht worden. Alle fietsen zwabberden als er bagage aan hing. Dat wende snel; het hoorde nu eenmaal bij een bepakte fiets. Op mijn 18e had ik al in Engeland gefietst met drie versnellingen, dus wilde ik op mijn 20e een fiets met tien versnellingen. Al kwam je ook daarmee nog niet zonder af te stappen door de Ardennen. Om me te oriënteren, had ik het Prisma Fietsboek van Rob van der Plas gelezen. Een van de fietsen op de coverfoto was een bruine Gazelle Tour de France. Dus kocht ik na zes weken vakantiewerk in een papierfabriek een bruine Gazelle Tour de France, al had het ook een Batavus Champion kunnen worden. Meer smaken had je toen niet bij de fietsenmakers in IJmuiden. (Hoe die Gazelle mij later is bevallen, heb ik in dit draadje beschreven.) Nu moet het een eindeloze zoektocht zijn voor een twintiger met weinig geld. In plaats van het Prisma Fietsboek is er het wereldwijde web en liggen er overal commerciele mijnenvelden. Daarom is het misschien juist nu ook wel handig als je een klein budget hebt: veel opties vallen dan bij voorbaat af.
Mijn Gazelle Tour de France kostte in 1978 500 gulden. Dat is volgens deze koopkrachtvergelijker nu ruim 540 euro. Kun je daarvoor nu een nieuwe fiets kopen die niet slechter is dan een Gazelle Tour de France in 1978 was?

De Frontlijnroute verlaat in Verdun het Maasdal en klimt dan over de Côtes de Meuse, de heuvelrug waar in 1916 de Slag om Verdun woedde. Wat Ieper is in België, is Verdun in Frankrijk: de hoofdstad van de Eerste Wereldoorlog. Overal in de stad tref je oorlogsmonumenten aan. En net als in Ieper lijkt de eeuwenlange geschiedenis die aan die oorlog voorafging, er een beetje te zijn vergeten.

De stad zelf maakte reeds in 843 geschiedenis met het Verdrag van Verdun: dit bezegelde de verdeling van het rijk van Karel de Grote in drie stukken, waarvan Frankrijk er een was. Eeuwenlang bleef Verdun een strategisch gelegen bisschopsstad. In de 17e eeuw bouwde Vauban er een citadel, die later door Napoleon werd versterkt. Na de Frans-Duitse oorlog in 1870-71 werd de vestingstad een belangrijke schakel in de keten van forten die werden gebouwd langs de lijn Verdun- Toul-Epinal-Belfort. Het fort Douaumont werd beschouwd als het sterkste ter wereld. Verdun was het paradepaard van de Franse vestingbouwers en bewaakte de route die via de Champagne naar Parijs liep.
In de herfst van 1914 bleef Verdun in Franse handen. De forten rond de stad weerstonden beschietingen door Dikke Bertha’s (reuzenkanonnen, genoemd naar Bertha Krupp, de eigenares van het Duitse staalconcern Krupp). Wel wisten de Duitsers 30 km zuidelijker bij St-Mihiel een bruggenhoofd over de Maas te creëren. Zo werd Verdun aan drie kanten omringd door Duitse troepen, maar een doorbraak bleef uit.

Begin 1916 koos de Duitse generaal Erich von Falkenhayn voor een nieuwe strategie: het langzaam laten doodbloeden van de tegenstander. Falkenhayn ging ervan uit dat het Franse leger er toch al slecht voorstond en wilde de aanval openen op een plaats die psychologisch zo belangrijk was, dat de Fransen deze tot elke prijs zouden verdedigen. Verdun was zo’n plaats. Het officiële doel was een Duitse inname van deze stad, maar de geheime agenda was een trage doodsstrijd voor de Franse troepen.
Met veel geluk, een flinke portie naïeve heldenmoed en enig strategisch inzicht, lukte het een jonge Duitse sergeant om het slecht bemande fort Douaumont binnen te wandelen. Hij gijzelde er een Franse soldaat die hem naar de officiersmess leidde, waar de hongerige Duitser zich tegoed deed aan voedsel en drank, terwijl zijn collega’s het fort zonder slag of stoot innamen. Tot grote frustratie van de Fransen, die Douaumont dag en nacht gingen beschieten.
Drie maanden later ontstond in het fort een brandje bij het koffiezetten. Het vuur bereikte al snel een voorraad vlammenwerperolie. Soldaten renden in paniek weg uit de rook- en roetwolken om buiten te worden neergemaaid door hun eigen collega’s, die de zwartgeblakerde mannen aanzagen voor de gevreesde zwarte soldaten uit Frans Afrika. Eind oktober kwam Douaumont weer in Franse handen, toen het dreigde in te storten onder het geweld van de Franse versie van de Dikke Bertha. Het prestigieuze fort had in de oorlogvoering geen rol gespeeld.

Na tien maanden strijd waren complete dorpen voorgoed van de kaart geveegd, maar Verdun bleef in Franse handen. Het zou tientallen jaren duren voordat er weer iets wilde groeien op de verschroeide aarde ten noorden van Verdun. Voor deze Franse pyrrusoverwinning was niet alleen het Franse leger bijna bezweken, maar ook het Duitse. Net als bij de Slag aan de Somme, die in hetzelfde jaar plaatsvond. Een enorm oorlogskerkhof en een ossuarium onder een vuurtoren zijn de meest opvallende herdenkingsplekken in de bossen van Douaumont. Het is een variant op Notre Dame de Lorette ten noorden van Arras, maar veel bekender. In vakantieperiodes rijden bussen met toeristen hier af en aan.

Hierna klimt de hoofdroute steil omhoog de Côtes de Meuse weer op, gevolgd door een lange afdaling naar het dal van de Maas. Daar steek ik het Canal de l'Est over. Ik zie weelderig begroeide jaagpaden, die ik dus niet verder hoef te onderzoeken. Gelukkig is de D34 op de westoever van de Maas, die de route tot Saint-Mihiel volgt, niet te druk.

Na het verdwenen dorp Remenauville verlaat dit traject het frontgebied, dat bijna 70 km verder weer opdoemt. Na het grindpad volgen enkele kilometers asfalt, maar dan komt de Muur van Saint-Jean: een bloedmooi maar ook verraderlijk steil bospad. In de navigatietekst staat '300 m lopen (steil dalend bospad, glad bij regen!)' en ik hoop maar dat fietsers die gps-tracks gebruiken en de navigatietekst hier niet lezen, zelf tot het inzicht komen dat 5 cm brede Big Applebanden hier tekort schieten. Op mijn fietscomputer met barometrische hoogtemeting verschijnt al snel een hellingpercentage van 15%, en zo voelt het ook.

In mijn herinnering heeft Liverdun een wat slonzige camping met aftands sanitair, maar dat is veranderd. In de avondzon ligt de camping er nu prachtig bij. Ook het was- en plashok is opgeknapt. Deze mooie camping in het Moezeldal is nu een prima alternatief voor die van Nancy, die 5 km fietsen en 130 m klimmen buiten de stad ligt.

Wel vraag ik me af of de route vanaf het Lac de Madine tot Liverdun niet wat heftig is door de optelsom van grindwegen, bospaden en steile hellingen. Nu voelt het alsof ik vandaag de Sint Gotthard bedwongen heb, maar de pakweg 850 hoogtemeters van vandaag zijn echt geen Alpenpas. Zodra ik thuis ben, ga ik op ridewithgps en geoportail nog eens goed uitzoeken of er echt geen andere mooie route van het Lac du Madine naar Nancy te bedenken is.

Van Liverdun naar Nancy is de route vlak en vanaf Frouard ook autovrij. Vanaf Liverdun heb ik tot nu toe steeds de niet zo drukke weg op de noordoever van de Moezel gevolgd. De OpenFietsMap suggereert echter dat er een fietsroute op de zuidoever loopt. Daar ben ik wel benieuwd naar, dus steek ik bij Liverdun de rivier over.
Daar loopt een mooi fietspad langs de doorgaande weg, dat na 2.3 km helaas ophoudt. Na 700 m kan ik die weg verlaten en slinger ik dwars door een buitenwijk naar een befietsbaar grindpad langs de spoorlijn. Dit grindpad komt na 1.1 km weer op de route uit. Vergeleken met de asfaltweg op de noordoever is deze route omslachtig en van een wispelturige kwaliteit.
Voorbij Frouard loopt een fietspad langs de westoever van de Meurthe. Halverwege Frouard en Nancy ging de route via een fietsbrug naar een mooier fietspad op de oostoever om vlak voor Nancy weer over een andere brug terug te keren op de westoever. Nu is de toegang tot eerste brug opgebroken; alleen via een steil trappetje kom je er nog op. Volgens een fietswegwijzer kun je nu ook in Nancy komen door het pad op de westoever te blijven volgen. Dat blijkt te kloppen. Na een paar kilometer vormt een nieuw fietspad de tot voor kort ontbrekende schakel aan deze kant van de Meurthe.

Even later fiets ik door de Porte de la Graffe de oude hoofdstad van Lotharingen binnen. Na het Palais du Gouverneur volgen drie pleinen die op de werelderfgoedlijst van UNESCO staan: Place de la Carrière, Place Stanislas en Place d’Alliance.

In 1914 komt de stad dichtbij de frontlinie te liggen. Met kanonnen en vanuit een zeppelin wordt Nancy gebombardeerd, maar niet onherstelbaar vernield. Later in de twintigste eeuw lijdt het mooie Nancy steeds meer onder de opmars van de auto. In de jaren 60 en 70 wordt de Place Stanislas zelfs misbruikt als parkeerterrein, maar aan het begin van de 21e eeuw krijgt het een grondige opknapbeurt: de gebouwen hebben nu weer een frisse kleur, het klatergoud op de poorten en palen glittert en de omgeving is autoluw geworden.

Ik fiets naar het station en heb geluk: tien minuten later rijdt er een trein rechtstreeks naar Luxemburg en dat is geen TGV. Ik hang mijn fiets aan een haak en kijk wat er naast mijn fiets hangt: een oldtimer met tien versnellingen.

Verder zie ik in Frankrijk veel B'twin fietsen van Decathlon, de Ikea onder de outdoorzaken. En dan heb je nog de opkomst van collectieve huurfietssystemen, zoals Vélib' in Parijs. Ik krijg niet de indruk dat Fransen veel geld over hebben voor een goede fiets. Zo laat deze lijst zien dat de firma Rohloff in veel landen een vertegenwoordiger/importeur heeft; onder Frankrijk staat echter alleen het adres van het Duitse hoofdkantoor vermeld.

Talking about Rohloff: mijn naaf moet overgeven in deze trein!